
Shillong, Lber 30
U Myntri Rangbah ka Jylla, Conrad K. Sangma ha ka Sngi Saitjaiñ u la ong ba dei ban pynshlur ïa ki khun samla ka Jylla ba kin pynbiang ïa ki lad jingpynbeit ha ka ban weng ïa ki jingeh lyngba ka jingpyndonkam ïa ka saïan bad teknoliji.
Haba ai jingkren ha ka ‘National Science Day’ 2025 bad ka jingplie ïa ka ‘Digital Planetarium’ ha NEHU Campus, Tura, u Sangma u la ong, “Buh ka jingeh hakhmat ki samla jong ngi khnang ba kin wanrah ïa ki lad ki lynti ban weng ïa ki jingeh bapher-bapher,” da kaba bynrap ba kine ki jingeh kin ïarap ïa ki ban wanrah ïa ki buit ki ban pynshisha ba ki long kiba myntoi ïa ka imlang-sahlang.
Da kaba ai nuksa halor kawei ka jingeh kaba ïadei bad ka jingai-um ïa ka khyndew, u la ong, “Lada ki samla ki shah pynshlur ban pule bniah ïa ka jingeh, ki lah ban wanrah ïa ka lad jingpynbeit haba ïadei bad kane, ka ban pynmyntoi ïa ki nongrep jong ngi. Ka lah ban long da ki lad ki lynti kiba pynshong nongrim ha ki ‘signal’ ne ‘solar’… lehse… ngi dei ban ngeit bad shaniah ha ki jingai jingmut jong ki.”
Haba kdew ba dei ban ai jingkyrshan ïa ki samla pule bapher-bapher katkum ki jingeh, naduh ka kyrdan jong ka skul haduh skulbah, u la ong ba dei ban pynlong ïa ki jingïakop ha ka liang ka saïan bad jingkheiñ da kaba pynkiew ïa ka khusnam song pisa, ka ban pynshlur ïa ki khun samla.
“Lada ki samla ki kwah ban sam ïa ka jingai jingmut, ka ban pynshisha ba kan long kaba myntoi, ngi kum ka Sorkar ngi dei ban kyrshan ïa kata ka jingai jingmut, lada donkam, ngi dei ban bei tyngka bad ban pyntikna ba yn pynmih ïa ka ‘prototype'”, u la bynrap, haba pyntip ba ka jingai jinghikai ha ka saïan bad teknoliji kan pyntikna ba ka Jylla kan ïoh ïa ka pateng jong ki briew kiba long kiba kloi ban thaw thymmai bad kyntiew shaphrang ïa ka ri.
Haba pynsngew halor ka jingthmu jong ka Jylla, u Myntri Rangbah u la ong ba ka Sorkar ka la pynithuh ïa ki bynta bapher-bapher ban pyntikna ïa ka jingbei tyngka na ka bynta ban kyntiew ïa ki sienjam kiba ïadei bad ki samla. U la ong ba ka Sorkar ka la bei tyngka bun ha ki samla da ka jingthmu, ban pyntikna ba ki samla ka Jylla ki long kiba la pynkhreh na ka bynta ka lawei.
“Ka India ka dei ka ri kaba dang khynnah, bad ka Meghalaya kaba dang kham khynnah shuh-shuh. Kiba bun na ki nongshong shnong ha Meghalaya ki don hapoh ka rta kaba 20 snem, bad palat 6 lak ngut ki nongshong shnong kiba la palat ïa ka 45 snem ka rta. Da kaba buh jingmut ïa ka jingkhlaiñ jong ki khun samla jong ngi, ka Sorkar ka la ïaid shakhmat bad ka jingbei tyngka kaba ryntih ban kdew lynti ïa ka bor babha jong ki samla,” ong u Myntri Rangbah.
“Ka long kaba kongsan ïa ngi kum ka Jylla ban sngewthuh ïa kane ka jinglong-jingman ha ka jingbun briew, bad ban bei tyngka ha ki samla jong ngi. Kum ka Sorkar, ngi kwah ban pynheh-pynsan ïa ki samla jong ngi, bad ban bei tyngka ha ki,” u la bynrap.
U Sangma u la pynsngew ruh halor ka jingïarap ha ki kam ïalehkai bad ka put ka tem, kaba la sdang da ka Sorkar.
“Baroh ki prokram jong ngi, kynthup ïa ki kam ban kyntiew ïa ka put ka tem, ki kam ïalehkai bad ki lad pynïasoh na ka bynta ki samla jong ngi, ka long katkum ka thong jong ka Jylla jong ngi, ban pyndonkam ïa ka sap jong ki samla jong ngi,” la pynpaw u Myntri Rangbah.
U la pyntip ruh ba katkum ka jingbthah jong ka NEP, baroh ki kolej Sorkar bad skul Higher Secondary ha ka Jylla kin kyntiew ha ka ban pynrung ïa ka tnad pule Science, ba kynthup ïa ki jait jingpule ba bun rukom.
“Ka jingthmu jong ngi ka long ban pyntikna ba ngin don ïa ki samla kiba ïar ka jingmut-jingpyrkhat ban ïalam ïa ka Jylla ha ki por ban wan”, u la bynrap.
Haba kdew ba ki khynnah ha Meghalaya ki don ïa ka jinglong tynrai ha ka liang ka put ka tem, u Sangma u la ong, “Lada plie lad ïa ki khynnah ba shah hikai ha ka put ka tem, kin nang kham tbit shuh-shuh.” U la shim ruh ïa ka kabu ban pyntip halor ka Meghalaya Grassroot Music Project (MGMP), kaba la pynshlur ïa ki samla nongput-nongtem ban mih shakhmat bad pyni ïa ka sap ba ki don bad ban kamai lyngba kane.
“Ha kine ki lai snem ba la dep, lyngba ka MGMP, ngi la kyrshan ïa palat 3000 ngut ki ‘riew don sap ha ka Jylla, bad ngi la pyllait palat T.18 klur ka pisa,” u la bynrap.
Hadien kane, u la leit jngoh ïa ka ‘Digital Planetarium’ kaba don ha NEHU Tura Campus bad plie ïa kane ka projek ba la shna thymmai ha ka jingïadon lang u Lamphang, u Thomas A. Sangma, bad kiwei-kiwei.