Ki katto katne ki jingkylli shuwa ba ngin thep ïa ki vote ba kordor jong ngi

Kane ka jingshisha ka hikai ia ngi ba ngin sngewthuh ba kata ka bor bad ka iktiar kaba ngi ioh ka long kaba kordor bad ngim dei ban pyndonkam bakla ia ka

Mr J. Wahlang, Lawsohtun, Rymphang:

Ngi im ha ka ri synshar paidbah (democratic country) kaba heh tam ha ka pyrthei, bad ngi dei kiba bhabok ban ioh ia ka hok kaba mano-mano ruh napdeng ngi paidbah ngi lah ban ioh ban synshar bad ban mih shakhmat kum ki nongialam jong ka ri. Lada ngi peit sha kiwei-kiwei ki ri ka pyrthei ngi iohi kumno ki briew ki im sohsat wat ha ri lajong namar kim ioh iaka hok ban im laitluid kum kiba im haki ri shynshar paidbah. Da ngi phaikhmat  sha ki ri ka pyrthei kum ka North korea, China, middle east bad kiwei-kiwei ngi iohi ba ka jingim jong ki briew long kum ha bindi watla ki im ha ri lajong, klet noh shuwa ban ioh hok ban synshar hi ne ban jied iala ki jong ki nongialam namar ngin shem kim ioh wat tang ban im laitlud kum ma ngi.

Kane ka jingshisha ka hikai ia ngi ba ngin sngewthuh ba kata ka bor bad ka iktiar kaba ngi ioh ka long kaba kordor bad ngim dei ban pyndonkam bakla ia ka. Ngim dei ruh ban shim tang kum ka kam sngewbha ne shongshit ne shim iaka kum ka lad kamai pisa. Ka jingshim daka pisa ban thep iaka vote ka jong ngi ka long kumba ngi die tad noh ia kata ka iktiar bad ka bor kaba kiwei ki bym ioh ki kwah dik-dik bad wat ban thied iaka haka dor kaba rem. Haba ngi kren ia kata ka bor baki nongialam ki ioh, hangta ka don ruh ia ka bor ban pynjot bad ruh ban pynbha. Lada ngi ioh daki ba biang kata ka jingbha ka wan ha ngi, bad lada ngi ioh daki bym biang kata ruh kan ktah beit ia ka ri bad ka jaitbynriew ym tang jong kane ka pateng hynrei ruh kumjuh ia ka pateng ka ban sa wan. Namarkata, kum ba lah pynkhamti ha ngi ia kata iktiar to ngin pyndon kam hok ia ka. To ngi da jied sani bha daki briew kiba lah ban wanrah ia ka jingsynshar kaba hok, kaba sei ki soh ba thiang ban im ka ri bad ka jaitbynriew. Lada ia ka dorbar shnong ngi ong ka dorbar Blei ka bym dei ban don ka jaboh jabain kumta ruh ngi dei ban pynlong ia ka election kaba khuid khnang ba ka politic ruh kan khuid kum ki dorbar shnong.   

Ha kum kine ki por election ka long kaba donkam ba ngin tip ia katto katne ki mat ba kongsan khnang ba ngin kham sngewthuh ha ka ban jied iaki briew ban kyntiew ia ka constituency ka jong ngi bad kumjuh iaka  ri hi baroh kawei. To ngin ia peit iaki jingkylli bad jubab kiba long kumne harum.

Kiba kumno ki dei ki nongialam ?

Kiba kumno ki briew ki lah ban shimti kum ki nongialam khamtam ha ka kam sain pyrthei?

Ia kane ka jingkylli nga sngew ban ong ba long kaba donkam ban lah ban jubab da baroh ki nongthep vote namar lada ngim pat shai ia kane ka jingkylli kata ka vote jong ngi ruh kam iarap ei iaka imlang ka sahlang bad ruh iaka lawei jong ngi hi.

Ki nongialam ki dei ban long kiba don :

1.Ka jingstad ne ka Jingtip, ka buit treikam, bad kiba iohi jngai (visionary)

2.Kiba pynshongnia na baroh ki liang. 

3.Kiba don ka jingkitkhlieh.

4.Kiba trei hok ne tieng Blei.

5.Kiba shemphang bad ba shlur.

6.Kiba don ruh ka jingieid bad jingisynei ia kiwei pat.

Q. Balei ngi donkam ia ki briew ba stad  ne ba shemphang?

Ans. Lada ngi kren ia ka jingstad bad jingshemphang jong ki nongialam, ka thew iaka jinglah ban sngewthuh naduh tynrai ne naduh tyllong iaki daw jong ka jingeh ba bun. Lada ngi kren ia ka jingeh kaba la jan man ka ing ki ia kynduh, ngi hap ban wad iaki daw bah jong kita ki jingeh bad kumno ban weng iaki kawei hadien kawei pat. Lada ngin shim nuksa na ka liang ka technology, kum ka mobile, ka computer bad kiwei kiwei, kumno kine ki wanrah jingkylla ia ngi haduh katne ngi long? Ka daw bah ka dei namar don ki briew kiba wad bniah bad kiba wad ruh iaki buit ki lad ban weng iaki jingeh kawei ha-dien kawei pat. Dei kiba kum kine ki briew kiba wanrah ka jingkylla la ka long ha kano kano ruh ka kam ruh. Kumba ngi tip hi ba kiei kiei kiba bha bad kiba kordor ki don ha ki jaka ba rieh bad ba eh ban ioh, ka ksiar, ki mawkordor wat ka jingstad ruh kam dei kaba suk ban ioh, kumta hi ruh ka long ka jingnang ban pyniaid ia ka ri ban ioh iaka roi ka par, bad dei tang ki briew ba shemphang kiba lah ban sei ki buit ki lad na kawei ka por sha kawei pat ki ba lah ban wanrah jingkylla.

Q. Hato ka lah biang mo tangba lah ioh ia ki nongmih khmat ha Assembly na bynta ka constituency jong ngi ? 

Ans. Em, Kam long kaba biang ban jied tangba lah ioh iaki nongmih khmat namar ka kam MLA kam dei tang ban long Member Jong ka legislative Assembly hynrei ki hap long ruh ban long ki nongthaw ain. Haba ngi kren ia ki nongthaw ain kata ka mut ba ngi pyniasyriem kum kita ki nongthoh kot, lehse ngi lah ban ong, kiba da tip thik ba thik ia ki daw jong ki jingeh ka ri. Ngi dei ruh ban jied ia kiba lah ban pyninia bad pynibuit iaka sorkor ne kum kita ki ban tih ban khlong iaki mawkordor Jong ka roi ka par.

Q. Balei ka state jong ngi ka tyrkhong bad dap ram ?

Ans. Don bun ki daw ba pynlong ia ka state ne ka ri ban kiew haka roi ka par, tangba to ngin kren hangne tang iaki daw ba lah ban leh eiei bad kiba kongsan.

Ka state ka jong ngi ka don katto katne ki jingeh bym lah ban kiar, tangba kaba kham pynsuki shuh shuh ha ka ioh ka kot  ka long ba ngim long kiba shemphang ne ba stad haka ban pynmih pisa ne gene-rate revenue ia ka state bad ngim long ruh kiba trei da ka jingstad. Ka jingriewspah ka ri kam shong tang ha ka sorkar ne tang haki paidbah hynrei ka iaid lang ryntih ha baroh ar liang. Ka sorkar ba stad ym dei tangba ka nang ban pyndonkam iaka pisa bad pyniaid iaki kam ki jam, hynrei ka nang ruh kumno ban pynmih pisa iaka state ne ka ri lajong. Ka sorkar ka don ka bynta ba khraw kumno ban pynmih pisa da ki buit ki lad baroh, ym tang ban shu pyniaid iaka pisa ba don. Ka sorkar ka dei ban nang ban invest ruh ha ki kam ba lah ban pynim iaka state. Ka long kum juh ruh ia ki nongshong shnong, khnang ban ioh ka kamai kajih ban pynioh kam ioh jam ki dei ban nang ban seng iaki kam ba bun jait khnang ban ioh kam ia lajong bad ruh ia kiwei pat. Sha kiwei kiwei ki jaka ngin iohi ki briew ba don ba em ne ki briew ba don ka baiseng ki plie ia ki business bapher bapher, ki plie ia ki company bad kane ka pynmih pisa iaka state bad ka aikam ai jam ruh de ia kiwei kiwei. Tangba kaba sngewsih ban iohi ka long ha state jong ngi kiba don ka spah ka phew, jaka ban seng ki business bapher bapher ne seng ki company, ki bun ba long politician. Ka jingkylli ka mih lada kiba don ba em ki join politic mano pat shuh ban seng business ne seng company bapher bapher ban kiew ka state? Kiba duk lei klet noh ban lah ban pyniohkam ia kiwei, tang ia lajong ruh kim lah bha bad ba kin shim da ka loan ruh ka eh sa ban hap siew saka interest thik pa thik bad kiwei kiwei ki jingeh.  Lada kiba don ba em ka state jong ngi ne ka sorkar jong ngi kim leh eiei mano pat shuh ba lah ban leh ?

Ban wanrah kam ki company na shabar ruh ka eh bad mih huri-hura, mano shuh ban pynioh kam ioh jam ia ki khynnah jong ngi?

Balei her lut shabar ki khynnah samla? Balei ban wan ruh kim treh wan? Yn wan kumno hi da ki kwah eh ruh ban im ha ri lajong namar ym don ka kamai kajih ba lah ban kyrshan ia ka ieng?

Ki nongialam ka state ne ka ri jong ngi ki dei ruh ban long ki briew kiba nang bad ba don iaka khlieh ba stad ban leh business, khnang ba kin ioh pynmih pisa ia ka ri bad ban iohkam ioh jam ruh ki khynnah jong ngi ha ka juh ka por. Lym kumta kam don jingmut ban ialam iaka state tang ban shu long tang ki nongsam tiar ing tiar sem bad ki nongpyntreikam iaka pisa ne ki distributors. Dei kane ka daw bah ba balei ngi dap ram, dei kane ka daw ba balei ngi hap shu shaniah bad khmih lynti tangban da ioh naka sorkar kmie (Central Govt). Namarkata lada ngi long sah tang ki nong thied na kiwei kiwei ki state ha ki snem ban dang wan ruh kata ngi lah ban sngewthuh lupa ba kine ki juh ki jingeh kin iai bteng bad ki nonghikai, ki khynnah wad kam, ki nongrep kin mad ia ki juh ki jingeh.

Lada ngin ngam kham bniah ha kane ka liang, sa kawei ka jingkylli ka mih. Balei ki khynnah jong ngi ki kham im shabar ban ha state lajong, ne Balei ba ka suki ka ioh ka kot?

Ka daw ba kongsan ka long ba ngim don system ne proper planning hangno hangno ruh. 

Kumno ki briew kiba don ka kam kin bit kin biang bad ba kin ym kyrduh ? Kiei ki daw ba pyntroin iaki ing ki sem bad iaka imlang ka sah lang? ETC, Kumno ki baduk na kiba duk tam ruh kin im?  Ka sorkar ba stad ka dei ban don iaka policy pyniad kam ne ka planning kumno ban pynim ia baroh, lym kumta kam don jingmut tang ban shu ai thum, ai da ki mar ki mata ha jaka jong ka kamai kajih kaba im. Ki nongialam ba stad bad kiba don ka sap leh business kumba lah kren ha neng kin pynmih bad pynioh kam bad thaw ia ki ain ban im kiba duk ba duna khnang ba kin sa ioh thied hi ia ki jingdonkam baroh.

Q. Ki briew ba don ka spah ka phew ki dei ne em kiba Shemphang ? 

Ans. Ka Jingstad bad jingshemphang kam don tang ha kiba don ka spah ka phew.  

Ka jingsngewthuh kam shong tang haduh katno ngi sngewthuh ha ka khlieh hynrei haduh katno ruh ngi lah mad haka doh lajong iaki jingeh, bad dei tang u ba lah mad u ba sngewthuh kham bha iaka jingeh jingjynjar. Ka jingstad bad jingshemphang kam don tang ha u/kaba don ba em namar U Blei u ai langryntih iaka sap ha baroh la u duk ne riewspah kumjuh, kaba eh ka long lada ym plie ka lad iaki bym don pisa leh election kumno kin lait kren?.

Q. Hato uba duk u lah ne em ban ieng election?  

    Ans. Hooid mano mano ruh ki lah ban ieng election kaba kongsan eh ka dei ka jingstad jingshemphang, jingtrei hok, bad nang ban leh iaka ba bha duh, Ka spah kam don bynta eiei haka ban nang ban pyniaid iaka ri, hynrei dei ka jingstad u briew bad ka mynsiem trei hok ka ban pyniaid beit iaki kam.

Q. Hato ki briew ba don ka spah ka phew ki sei na pla lajong ne kumno ban wanrah ka roi ka par ban shna ia ki surok ki syngkien ?

Ans. Em ! ! ym don mano mano ruh ban sei na pla lajong ban wanrah iaka roi ka par bad kiwei kiwei khlem da khmih lynti shuh,namar lada wat ka sorkar ruh kam lah kyrshan haduh katta ka duna pisa kumno hi ki riewshimet kin lah ban sei na pla ?

                                                                                                                          (Yn dang bteng)