Raphael Warjri
Ka saw ka sian ha ka jylla ka long ka ba la par sangem suki jai na shapoh sla ka ramew ban khynra bad khyllied khongpong ia ka imlang sahlang lada ki paidbah kim kyndit bynriew noh shen mynta ka sngi hi. Ka la dier lypa ka por wat ha ka khep ba dang pruid dak ia ka lynti ka ba la shah pynap shrip da ki shreng shiah ba thar bad ki sohpailen ba btuit ba lada tang shu bakla tiak la shah dung ha ki speh ba nep shluit lane lah ban syntuid syndon sha liewlep. Kumta ka jingthmu ka long ban poi sha ka thong ban khie-im pat na ka ba la lngaid ha ki hamsaia jong ka mutdur bad ka tynneng; khnang ban lait ksuid na ka shrip ka ban dang iai syrtok lynter. Ym don por shuh ban dang thiah thai, ka sur paidbah salonsar ka kyrsiew, hynrei dang lyngngai. Kumta ka sur ba maian na ki latlat ba kie kyrkieh da ka mynsiem shitrhem ban pynkhie-im pat ia ka jaitbynriew ka lah ban phyllung tang lada kynteit tyngeh ia ki paradoh parasnam ba kin phngaiñ ka pyrkhat bad shida ka dohnud da ka ba kylli ha la dohnud lajong ia la ka mynsiem sngewlem na ka bynta ka imlang sahlang, ka pateng longdien jong ki khun ki pyrsa ha ka lawei. Mynsanphew snem mynshwa ka jaitbynriew Khasi ka la lait na ki shangkhawiah jong ki paidbynriew Assamese tang na ka daw ba ki thmu ban thombor bad pyntian jubor da la ka ktien Assamese lajong ha ka imlang sahlang ha satlak ka jylla Assam.
Mynta pat ka sorkar Assam ka la nang iai tynruh ia ki jylla Rilum ha kylleng ka thaiñ ban kam trai bad knieh jubor ia ka khyndew jong ki paidbynriew ha ki sawdong pud jong ka thaiñ Khasi Jaintia. La thngad ka sorkar Assam ba ka la shah takraiñ tyngeh lyngba ki por ha ki paidbah bad ka sorkar jylla Nagaland bad Mizoram; hynrei ki paidbah ka thaiñ Khasi bad Jaintia ki la shah iuhroit namar ba ka sorkar jylla kam shlan ban aireng ia ka sorkar Assam kumba long ha Nagaland bad Mizoram. Nalor kata tang shu dep ka aïom jied-lamkhmat sha dorbar thawaiñ jylla Meghalaya ka sorkar Assam ka la pynpaw ban sher dara ha jylla Meghalaya na ka bynta ban pyntian jubor sa da ka aiñ NRC (National Registration of Citizens) ka ba lah ban parpaiñ sha ka aiñ CAA (Citizenship Amendment Bill) bad ban khang kdong syndon ia ki ritpaid bad ki riewlum da ka aiñ UCC (Uniform Civil Code). Ym tang katta, ka seng saiñpyrthei ha satlak ka Ri India ka ba kam tynrai na jylla rilum lajong ka tehlok sop sop pat bad ka seng saiñpyrthei na dewbah India ka ba thmu thombor ia ki ritpaid bad ki paid Khristan. Hangta ki ia sylla ban shet kylla bad lute naphang lin ia ka spah ka meimariang ha jylla bad ban knieh plaiñ ia ki hok jong ki paidbah lyng-ba ki kam ban kyntiew ia ka khaii pateng, ka thoh ka tar, ka pule dangle, bad wat na ka koit ka khiah ka ba la ioh kabu na ka ba la wan lynsher ka khlam Covid-19. Mano ba dei ban kitkhlieh ia kata baroh ka ba ki paidbah ha jylla ki tip bha, hynrei dang byllai ki ba leit shad shongshit ban kyrshan ia kita ki seng saiñ pyrthei ki ba la iuhroit ia ki hok bad set syngit ia ka jingangnud jong ki paidbah.
Ym dei ruh ban klet ba ki don ki seng saiñpyrthei thymmai ki ba khroh mynta, bad ki ba la ialam da ki briew kiba la budnam lypa ha ka por ba ki dang don ha ka bor ha ki snem ki ba la leit ha ka sorkar jylla. Ka ba kham shynna ka long ba la kylla langkñia ki samla Khasi ha ki kti jong kita ki yiarmangkalai ba thombor ia ki paidbah bad ia ki sengbhalang mynshwa bad mynta ki tyrwa tynneng ki mariohei (freebies) tang ban ioh ka iktiar synshar. Kita ki juh ki nongialam kiba la knieh jubor iaki kamroilang sorkar ban kyntiew ia ka thaiñ jaiñ tynrai kiba dei ka bhah ha ka thaiñ Bhoi ban rong noh bak sha Garo Hills. Kita ki juh ki nongialam kiba ther tyngka sha ki korkhana shna durim Bollywood na Mumbai ban khñiot beiñ bad knieh ia ka hok jong ki samla ba donsap jong ka jylla. Kita ki juh ki nongialam ki ba wer ia ki salonsari na shabar jylla kiba la thok la shukor ia ki samla pule na jylla bad kumta ter ter; hynrei u nongialam ba ha khliehduh u la kam ba leit shah khap shñiuh ha u thlen ba par ltem na rud duriaw Bay of Bengal ban wan rithlen kylla ha jylla lajong. Katta ruh ki paidbah Khasi Jaintia ki dang shongshit khlehbieit ban kyrshan ia kum kita ki seng.
Haba phai sha ki seng riewlum ruh ki dei kiba la pynjem rngiew ia la ki paidbynriew ban jied myntri rangbah na shiliang pud, bad kyshan borbah ia ka sorkar jylla, wat ha ba ki don ka bor ka iktiar ban pynksan ia la ki paradoh parasnam ban ialam ia la ka jylla ka ba la sei ki kynrem ki lyndan, ki simpah ki simsong, ki khun binong bishon bad ki paidbah byllien mynsanphew snem mynshwa ban aiti bad lenlade na ka bynta ka jaitbynriew. Ki matti ba shynna ha ki dienjat jong ki rangbah mynnor ba ki la khih pisa ban dumok ia ka Sorkar Kmie India bad ia ka Sorkar Jylla Assam na ka bynta ban kyrda ia la ki paidbynriew na ka ba shah tyllep ha ki mynder ki shongthab. Na kata ka daw kumba ki kyrmen ki la jop shisha ban ioh la ka jylla rilum ba laitluid, wat hapdeng ki jyrwit jyrwat ba syrtap bad ki jingeh ki ba dang iai kynton katba dang lynsher ban weng bak na ka jaitbynriew. Ha kata ka juk ki la pyrshang katlah katiai ban pynneh pynsah la ka snap paka jong ka longbriew manbriew bad la ioh la ka jylla Rilum da ka said bad khlem da umsnam. Ka pateng mynta ka dei ban tip ba ha ka khep ka ba biang mynhakata ka por ba ki rangbah Khasi ki long ki ba tbit ban iasaid ha rynsan ki kynrem bad ban pynkhih win ha jylli paidbah. Kumta haduh ban da ioh la ka jylla Rilum, dei shi kynhun ki rangbah Khasi ki ba shlan ban aireng ha rynsan ki kynrem jong ka sorkar kmie bad ki ba shlur ban mih madan ha jylli paidbah ban dawa la ka hok khlem da ia umsnam. Nalor kata sa ki paidbah ba trei monlade ha man la ki shnong jong ka sor Shillong bad ha kylleng ki kyntoit shnong na sha nongkyndong ki wan tuid ki paid byllien ban kyrshan borbah ia ka jingdawa ia la ka hok longbriew manbriew. Ñiar eh ban shem ba ki paidbah ne ki rangbah ruh na kiwei ki thaiñ ba na sha palat pud jong ka thaiñ Khasi Jaintia ki ban kiew rynsan ne mih madan ban dawa ia la ka jylla Rilum. Ka jingshisha hi ka long ba la kyntur jubor ki paid byllien bad la mih ki khraw pyrkhat na ka thaiñ Khasi Jaintia kiba la tur khlem reij haduh ban da jop shisha, hynrei ha kine ki sanphew snem ba la leit kiei kiei ki la kylla khongpong na ka daw ba ym don ba lah ban tehsong para nongialam Khasi.
Haba bishar sani ia ka jinglong jingman jong ka synshar khadar ha jylla, ka la dei ka pali ban mih pyrthei da ka seng riewlum ka ba nylla ka ban wanrah ia ka saiñkylla saiñkhie-im (revolution) ha ka imlang sahlang. Hynrei kata ruh kam lah ban urlong salonsar ha satlak ka thaiñ Khasi Jaintia namar ba ki dkhot ba ialam ki pyneh rang ban ieng skhem ha la ka nongrim bad la shah rem ban tehsong ia la ka jaitbynriew salonsar. La kumno kumno ka jingpyrshang ka long ka ba don jingkyrmen ia ka lawei jong ki paidbah ha ka imlang sahlang, wat lada ka jingkylla ka ba angnud shisha ki paidbah byllien ka dei ban long ha shityllup ka Ri Khasi. Kumta ka jingpyrshang ka lah ban sepei lada ka sur kam sawa ha shityllup bad jynjar ban saiñkylla saiñkhie-im tang da ki san ki shiphew (minority) ki kyrtong; kata ruh ha ba ym thikna ban ioh ia ka namjop ba salonsar. Haba kdew kti ia kita kiei kiei ki ba la jia lyngba ki ryta ha ka jylla, ka sur ki paidbah mynta ka kynti ka long salonsar ha shityllup ka Ri Khasi ba naduh ki Khynriam, ki Pnar, ki Bhoi, ki War, ki Lngam ki Maharam haduh kiwei kiwei ki paidbynriew ha satlak ki thaiñ Khasi Jaintia ki thrang hok bad angnud shisha ba ki khliehduh ha jylla ki dei ban long da la ki paradoh parasnam lajong kum u ne ka Myntri Rangbah. Kata ka lah ban urlong tang lada ki paidbah hi kim shet kylla da lade ia lade da ka ba puson bad bishar sani shwa ban jied jalani ia la ki kyrtong ki ban kiew khet ha dorbar thawaiñ ka jylla.
