Hato Ka Sawangka Lai Lama Kan Wan Biang Ha Ka Rynsan Saiñ Hima Ka Jylla?

Hapdeng ka snem 1978 bad 2023 ki la don shibun ki jingjia bad jingkylla ha ka synshar khadar, katba ka Jylla pat ka nanghiar.

Kyrsoibor Pyrtuh

Ka kyntien sawangka kam dei ka kynthoh pynrem ia kaei kaba la jia ha ka jylli saiñ hima ha ka Jylla saw phew san snem thik mynshwa. Ka snem 1978 ka dei ka khep history kaba sah kynmaw pateng pakit ba ka dei ka jingsdang jong ka saiñ synshar syrop lang (Coalition Government) hapoh ka Jylla. San snem hadien ba ioh ia ka Jylla bad ha ka Election kaba ar sha ka ïing Dorbar Thaw Aiñ kaba la long ha ka 25 Rymphang 1978, ki nongshong shnong ka Jylla kim shym la ai ne jied tang ia kawei ka seng saiñ hima bad ka jingjied ne jingïoh vote la pharia hapdeng bun tylli ki seng saiñ hima bad ki kyrtong shimet.

Katkum ka khubor kaba la mih ha U Nongsaiñ Hima Lber, 4, 1978 la phiah ia ki seng saiñ hima bad ki kyrtong shimet katkum ki nombar ba ki shah jied kumne – “Ha ka Dorbar Thaw Ain kaba 60 ngut, 20 ngut la jop da ka seng Congress (kaba kynthup 9 ngut na Khasi bad Jaiñtia Hills bad 11 ngut na Garo Hills), 16 ngut da ka APHLC (kaba kynthup 8 ngut na Khasi bad Jaiñtia Hills bad 8 ngut na Garo Hills), 14 ngut ka HSPDP, 2 ngut ka seng PDIC, 1 na ka seng Jaiñtia National Union bad 7 ngut ki kyrtong shimet”. Kane ka long ka dur jong ka ïing Dorbar  Thaw Aiñ bad ka jingdon jong ki sengsaiñhima bad ki kyrtong shimet kiba la shah jied kum ki MLA ha ka snem 1978.

Ka Jylla Meghalaya ka kynthup iaki artylli ki thaiñ, ka East Meghalaya kaba kdup iaka Bri Hynñiewtrep bad ka West Meghalaya ne ka Ri Achik. La pynlong ia ka Jylla Meghalaya ha ka snem 1972 da ka jingïamynjur lang ki ar kynhun ki jaitbynriew trai ri nalor kiwei pat ki jaitbynriew bad ki para shnong bapher kiba la shong shnong ha ka Jylla.

Ha kane ka Election kaba dang shu dep long ha ka 27 Rymphang 2023 ka la don hangne hangtai ka jingïakren, ka jingkyan kaba napoh bad kaba la paw pen ryngkew ruh ha ki jingïalang ïalap Election baka la dei sa ka pali jong u/ka nongmihkhmat (MLA) na East Meghalaya ban shong ha ka shuki Chief Minister bad la ban jur ba ki Seng saiñ hima kum ka UDP, HSPDP bad kiwei kiba kham bun paid na East Meghalaya ki dei ban ïatylli mlon bad trei borbah ban sei ia u ne ka MLA ki ban shong ha ka shuki Myntri Rangbah ka Jylla. La ñiew bad pynbna ia ki kyrtong kiba shah jied kum ki MLA ha ka 2 Lber 2023 bad sa shisien ka jingïoh vote bad jingjied ki MLA la pharia hapdeng ki sengsaiñ Hima bapher bad ki kyrtong shimet. Ha kane ka kynti ka dur jong ka ïing Dorbar Thaw Aiñ ka long kumne- “Ha ka jingïaleh election kaba la long ha ki 59 tylli ki constituency, 26 ngut la jop da ka NPP, 11 ngut la jop da ka UDP, mar 5ngut la jop da ka TMC bad Congress, 4 ngut la jop da ka VPP, mar 2 ngut la jop da ka HSPDP, BJP bad PDF nalor ki kyrtong shimet.”

Tang shisngi hadien ba la dep ñiew ia ki vote bad pynbna ia ki kyrtong ba shah jied bluit la mih kawei ka kyrwoh kaba la saphriang stet bad kylla long khubor kaba ong kumne,”Ha ki MLA UDP, Congress, AITMC, HSPDP, VPP, PDF bad Independent. Subject : ia form sorkar khlem ka NPP & BJP”. Katkum kane ka kyrwoh la kam ba ki paidbah ka bri hynniewtrep ki kwah ban lait na ki tyrsim high level bad nongshun rit paid…”pyrkhat lem ia ngi kiba jied ia phi…ngi jied ia phi ba ngi isih npp BJP…iatrei para seng barit ai ka UDP kan sei Chief Minister VPP, Home Minister PDF, Sport minister ka Congress, Education ka TMC, Urban Affairs HSPDP, PWD bad Independent ia PHE…”

Kane ka kyrwoh ka khot ia ka jingïatreilang jong ki sengsaiñhima kiba jop duna MLA naduh ka Congress, TMC haduh ka UDP, VPP, HSPDP, PDF bad ki kyrtong shimet ban ïasynrop lang bad thaw ia ka Sorkar khnang ban lait na ki tyrsim jong ka NPP bad BJP. Hadien ba la saphriang kane ka kyrwoh ka la don  ruh ka jingkhihphaloh kaba shyrkhei ha ka jylli saiñ hima bad ki paidbah ruh, khamtam ha ki rynsan social media ki la ïatai-ïakren bad kynnoh-kynthoh lai phew jait. Ki MLA jong kine ki seng saiñ hima bym dei NPP bad BJP ki la ïashong jingïalang bad kiwei ki seng bhalang, kum ka HYC bad riewshimet ki la phah kyrwoh ban pynlong jingïalang ban ïa kren halor kane ka phang.

Ban shu sot kyllum na ki jingïakren la sngewthuh ba ki daw kiba pynlong ia kane ka jingkhih phaloh ki bun bah, hynrei lah ban kdew hangne tang katto katne tylli- (i) Ki don kiba pynpaw jur ba ki kwah ban long Chief Minister da u Khasi (ii) Ki don pat kiba la bitar shla ia ka jingbam sap jong ka Sorkar MDA barim bad ka jing-leh hangamei jong ki katto katne kiba kam ba ki dei kita ki “high level” bad (iii) Ki don kiba pyrshah jur ia ka BJP kaba thombor bad ñiewbeiñ ia ki rit paid.

Hynrei ki don ruh kiba pynphai nia kumne,hato ka jingkwah ban ïoh long Chief Minister da u Khasi  kam wanrah ia ka jingkynad jaitbynriew? bad kam sngewshong-nia namar ha kata ka jingïakhun ban ïoh Chief Minister da u Khasi hap don lang bad kyrshan da ki seng-saiñ hima kiba heh kiba don lang kiwei pat ki jaitbynriew kum ki Garo bad ki non-tribal. Wat ka sengsaiñhima riewlum kum ka UDP ruh ka pynïengk kyrtong bad don ki dkhot ha Garo Hills, katno tam ki National Party kum ka Congress bad TMC kin pynksan ia kane ka jingdawa? Nalor nangta kam don nongrim ha ka Parliamentary Democracy ne ka Synshar Paidbah namar ka hok ban jied nongïalam ka shong ha ki MLA jong kano kano ka party. Halor ka jingbamsap jong ka Sorkar MDA barim pat ka mih ka jingkylli ba ki sengsaiñhima kum ka UDP, HSPDP, PDF bad kiwei ki dei kiba ïadon lang hapoh ka Sorkar MDA, te kumno kin khyllie ia ka pyut. Katba na ka liang ka BJP bad ki nongkyrshan jong ka ki kren kop ia ba yn ym don ba lah ban thaw Sorkar khlem ka jingkyrshan bad jingkyrkhu jong ka.

Kaei kaba la jia ha ka snem 1978? U Allan Lyndem uba long uwei na ki samla rit uba la sakhi da la ki jong ki khmat u don kumne ban ïathuhkhana- “Ha ka snem 1978 ka don ka Assembly Election baar jong ka jylla, kaba long haka 25 Rymphang 1978. Kum u volunteer jong ka seng HSPDP nga ïoh lad ban don ha counting hall, ha State Central Library. Katba dang don kumta ha counting hall, lah sngewthuh ba ka seng Congress ka lah jop 20 tylli ki seat bad ki sengriewlum jong ka Meghalaya pat ki jop ia ki seat kumne- 16 ka APHLC, 14 ka HSPDP, 2 ka PDIC, 1 ka Jaintia National Union bad 7 ki kyrtong shimet. Ha ka counting hall, i Bah Deng Shylla bad ki kiwei ki paralok samla rangbah ki pisa lyng-a bad ki ia phylliew jingmut ba kine ki seng riewlum jong ka Meghalaya ki dei ban snoh-kti lang kawei ban thaw sorkar wat lada iapher ki manifesto ruh. Ha ka por kumba 5.30PM ha ka sngi ïew vote, I Bah Deng Shylla i ong ia nga ba ngan lum ia ki laitylli ki lama – ki lama APHLC, HSPDP bad PDIC. Ka lama HSPDP te ka don bad nga ha pla, katba ia ka lama APHLC te kham shitom ban ioh namar kim treh ai namar nga dei party u ‘Sing’. Ia ka lama PDIC nga ioh na I wei I Bahibana Sohryngkham. Nangta nga leit sha I Bah Deng Shylla ryngkat bad u seij uba nga lah bsuh ia ka lama PDIC bad ka lama HSPDP.  I Bah Deng nangta i ai ha nga ia ka lama APHLC ban bsuh ha uta u siej uba la don lypa ki lama HSPDP bad PDIC. Te, kumta hi i Bah Deng Shylla i shim ia uta u siej LAI LAMA (APHLC, HSPDP, PDIC) bad i ong ianga ban bud ia I…..ngi mareh shabar sha phyllaw ka counting hall……… Mar ia poi ha phyllaw shu puk wan iasnohkti lang U paidbah tylli byllien na ki laitylli ki party bad ki phawer artat”Ki Lai Lama , Sorkar kin shna -Congress nabar, wat nym synshar”

 Ha ka Editorial jong U Nongsaiñ Hima Lber 11, 1978 la thoh kumne, “Ka jing-ialeh ban pynkhun bad pynwan ba ki seng jylla kin iasynrop lang ban ioh ia uba bun uba lang haduh ban ioh pynlong sorkar ka long kaba shitom haduh katta bad ka la shim por naduh ka 4tarik une u bnai Lber haduh ka 8tarik mynstep. U paidbah uba la ap pakhang ha khmat ka khyrdop ka Iing Thaw Ain um shym la shah ba ki rangbah nongialam kin mih tad haduh kin da rai kut”

I Bah Justman Kharmih ha Ka Pansara jong u bnai August 1978 i kynthoh kumne, “Ka Shillong kaba long ka jabieng ka Meghalaya ka la shitom jingmut ba ym lah ban pynlong sorkar. Ka State ka la pynpaw ha ka elekshon ba ka mon ia ki sengtrai ri ban synshar halor la ka jong jong ka State. Kane ka paw shai ba ka Congress ka ioh tang 20 ngut na ki 60. Da ka bor ki samla ka ri ki nongialam jong kine ki party ki la mynjur ban pynlong Sorkar synrop (United Legislature Party) bad ban ym ia dei bad ka Congress la ha kano kano ka dur…”

Nangta shuh shuh i Bah Bindo Lanong ha ka kot Golden Meghalaya i iathuh ba “haba ym don ba lah ban thaw Sorkar ki samla ha kato ka por kaba kynthup ia H.S Shylla, Hamboy Shullai. M.N Syiem bad kiwei ki la lum ia ki paidbah ha madan Malki ban pynbor ia ki MLA jong ki seng riewlum ban thaw ia ka Sorkar Lai Lama. Ka la don ruh ka jingïalang jong ki nongïalam ha ka kamra ba 14 jong ka Meghalaya Legislative Assembly ha ka 8 Lber 1978 bad ha kane ka jingïalang la ïa don ryngkat ki Nongïalam Balang, i Rev. Fr. Sngi Lyngdoh bad Rev W. Manners, kiba long kum ki nongpeit pyrman na ka liang ki paidbah bad kiba ai ruh ia ki kyntien ïasyllok bad jingdwai phirat na ka bynta ka jingbha jong ka kam. Ha kawei pat ka liang, la tip ruh ia i Rev. Fr. Sngi Lyndoh kum u nongsaiñ dur jong ka synshar synrop lang ki seng saiñhima ha ka Jylla bad ryngkat bad i Rev W Manners ki la don kti ha kaba pynthaw ia ka Sorkar Lai Lama ha ka snem 1978.

Hapdeng ka snem 1978 bad 2023 ki la don shibun ki jingjia bad jingkylla ha ka synshar khadar, katba ka Jylla pat ka nanghiar. Ka bamsap ka nangjur bad ka hangamei ka nangkiew skong. Ngi sahdien ha kiba bun ki bynta. Mynta kumne ka jingïatantyllai ban thaw sorkar ka long kaba jur bad ki jingdawa na shabar ruh ki beh kyrthep. Ka la jia teng saw phew san snem mynshuwa bad mynta ka wan phai kylla. Nga pyrshang ban wanrah sha phi ia ki symboh history bad nga ïeh ha phi ki nongpule ban bishar bad pynshongnia.