Sah Syllai Ki Seng Riewlum

Kata ka dei ka sien baar hapdeng ki rangbah Khasi ban pynpait pynpra seng halor ka nongrim lajong ka ba khlem lah ban tylli lang kyllum.

Raphael Warjri

Ka mynsiem ban ksan ïa ka jinglong riewlum ha kane ka Ri India ba tyllep da ki riewthor ka long ka ba kyllum ha ka thaiñ shatei lammihngi. Baroh ki riewlum ki ba la ïoh la ka jylla laitluid ba pura ki thrang ban rasong ka snap riewlum hakhmat ka pyrthei naduh ka Jylla Nagaland, Mizoram, Arunachal Pradesh bad ka jylla lajong ka Meghalaya. Wat ki paid riewlum jong ka jylla Assam, Manipur, Tripura bad Sikkim ruh ki don kajuh ka jingangnud ban ïaineh ka snap riewlum. Ha kajuh ka rukom ki riewlum ha dewbah India ruh ki don kajuh ka mynsiem ban kyntiew ïa ka jinglong riewlum lajong, wat hapdeng ba shah tyllep ha ki riewthor ba bun paid.

Kane ka phalang shynna ha jylla Meghalaya ha ka por ïakhun ban ïoh la ka jylla rilum ba laitluid ha ki snem 1960 ter ter haduh ban da la ioh shisha ka jylla rilum ba pura ha u snem 1972. Kata kajuh ka mynsiem ka dang shitrhem ha ki paidbah byllien jong ka Ri Khasi haduh kine ki sngi; hynrei ka pait ka pra hapdeng ki paradoh parasnam lyngba ka rukom ban sngewtrai tang ha la ka thaiñ bad ka jinglong ban pynksan ïa ka nongrim lajong khlem lah ban tehsong ha ki mattei ba kyllum ia ka jaitbynriew. Ha ka por ba ïoh la ka jylla lajong lyngba ka seng APHLC, la tehsong shitylli, hynrei ka la don ka bynñiaw na ka liang jong u Bah Hoping Stone Lyngdoh haduh ba u la seng ïa ka seng HSPDP. Kata ka long ka jingsdang ban orpait ha ka mynsiem riewlum ha Ri Khasi. Katba dang rasong ka APHLC ban thaw sorkar jylla rilum, kiei kiei ki long ki ba ryntih, tad haduh ban da shah pynbor bad shah pynbieit ha ka seng Congress ba synshar ha ka sorkar kmie, ha ka ba u Capt. Williamson A Sangma u la ngop bad suki suki kiwei kiwei ki rangbah ïakhun jylla Rilum kum u Bah Peter G Marbañiang, P Ripple Kyndiah bad kiwei kiwei ki ba la nang bud ter shi ter haduh ba la swai ka seng riewlum APHLC. Nalor kata uwei na ki radbah ïakhun jylla riewlum u Bah G G Swell u la seng ïa ka PDIC da ka jingthmu ban kyntiew ïa ki nongkyndong bad ki nongrep ha kylleng ka Ri Khasi. Kata ka dei ka sien baar hapdeng ki rangbah Khasi ban pynpait pynpra seng halor ka nongrim lajong ka ba khlem lah ban tylli lang kyllum.

Ka PDIC kam shym la shan slem namar ba u Bah G G Swell u la mihkhmat sha Dorbar Thawaiñ-Ri (Lok Sabha & Rajya Sabha) sha Delhi, khlem da don ki rangbah ki ba lah ban pynneh ïa ka seng PDIC. Hynrei ka HSPDP ka dang ïaineh katba dang shitrhem u Bah Hoping Stone Lyngdoh bad suki suki ka la nang swai hadien ba u la ïap noh. Ha u snem 1978 ka la don ka jingpyrshang ban tehsong ïa ki seng riewlum lyngba ka sorkar lailama ba la kyntu ïa ka APHLC, HSPDP bad PDIC da u Sohblei Sylvanus Sngi Lyngdoh bad samla H Preacheringson Shylla hakhmat byllien ki paidbah na ka bynta ban ïoh ka sorkar seng riewlum. Kata ka la urlong ban thaw kawei ka seng Hills People’s Union (HPU), hynrei tang shipor ka sorkar ka la pra biang namar ba u Bah B B Lyngdoh um shym la hun satia ïa kata ka rukom tylli ki seng riewlum bad u la ïatehlok bad ka Congress ban wanlam ïa kata ka sorkar synrop ba nyngkong eh ha Ri India. Hangta ka HSPDP ka la kdat noh ïa lade hapoh ka jingïalam u Bah Hoping Stone Lyngdoh ban pynneh biang ïa la ka seng. Hapdeng ka huri hura bad ka saw ka sian na ka ba la tyllep palat ki dkhar ha jylla khamtam ha nongbah Shillong, la mih sa kawei ka seng ehrang Hynñiewtrep National Front (HNF) ba la lamkhmat da u Bah H S Shylla, ka ba la kylla ka seng saiñpyrthei hadien, hynrei ka khlem lah ban bteng na ki daw ki ba la suhsat ban batai.

Kata kajuh ka mynsiem shitrhem naduh ka APHLC, HSPDP, PDIC bad hadien ka HPU bad nangta sa ka HNF ka ba la kyrsoi ha ka dohnud jong ki samla ki ba dang san dang mer hadien. Ynda la kynriah biang ka HSPDP na ka HPU, ka la don biang ka jingpyrshang hadien ban ïatylli ki seng riewlum ba la jer United Democratic Party (UDP) ka ba dang neh haduh mynta mynne. Hynrei ka la don ka khep ba u Bah B B Lyngdoh u la kynriah na ka UDP ban seng da ka Meghalaya Democratic Party (MDP) ka ba la jah rngai noh tang shipor. Jar la katta, wat ha ba la ïap noh u Bah Hoping Stone Lyngdoh ka HSPDP ka dang ïaineh wat lada ka lah swai.  Uwei na ki samla ba satar na ka seng bhalang FKJGP, u bah Sounder Strong Cajee u la seng ia ka People Democratic Movement (PDM) ban shim bynta ha ka saiñpyrthei; hynrei kata ruh kam shym la lah shan slem bad ka la shu jah rngai kum ka PDIC. Kane kajuh ka mynsiem shitrhem ka la kyrsoi pat ha ka sengbhalang KSU hapoh ka jingïalam jong u Bah Paul Lyngdoh haduh ba u la seng ïa ka KHNAM ban shim bynta ha ka saiñpyrthei. Kata ruh kumjuh kam shym la neh slem namar ba u nongseng hi u la thmu ban pyndam syndon, hynrei kiwei kiwei ki paradkhot ki la pynim biang bad ka la neh shipor, bad ha kane ka khep ba mynta ka jah dam syndon. Hadien kata la seilung biang sa ka seng People Democratic Front (PDF) ka ba dang sah syllai mynta. Ha ba buddien ïa ka khanamynnor jong ka saiñpyrthei ha jylla la shem ba kiei kiei ki ba la kyrsoi ïa kata ka mynsiem shitrhem riewlum, la shem ba ka dang ïaineh sah haduh mynta mynne wat hapdeng ka ba ïapait ïapra da kyrhai ki seng ki ba kyang sawa jam kata ka sur ieit jaitbynriew, ka mynsiem ban ïada la ki hok, ka mynsiem ban tei ïa la ka imlang sahlang, ka mynsiem ban kyntiew ïa la ki paradoh parasnam.