Ka khyndew ka khluit, u mohkhiew u btuit

Ha kane ka khep te imat ymdei shuh ba u mohkhiew u btuit hynrei u la shu syntuid.

A Lyndem

“U Briew ha Lyngkha, U Syep U Pisa

Ka Khyndew Ka Khluid, U Mohkhiew U Btuit”

1.Ki Hima Khasi ha ka khyndew jong ka Bri U Hynñiewtrep naduh Rilang haduh Kupli, lyngba ki por naduh ka snem 1824 ki la don ha ki jingïaleh, jingïa-um-snam bad ki Phareng bad nangta ki don ruh ki jingpdiang ia ki Phareng lyngba ki jingithuh bad jing-iatehkular  (treaties & engagements). Ki Phareng ki dei ki nongsynshar mynder (imperialist) bad ki don ka buit synshar ban phiah bad pharia (divide & rule policy) da kaba leh kyllaiñ ia kiei kiei khnang ba ka kam jong ki kan beit.Naduh kata ka por ter ter imat ka khyndew (kata kaba mut ka Bri Hynniewtrep ryngkat bad ki briew jong ka, ki hok jong ki bad ki kam jong ki) ka khluit ka kyan namar ka ïaid lyngba kitei ki jing-jia, ki jing-long kiba wan tyllep ia ka Bri (Ri) jongngi. U Myllung Soso Tham ha ka kot – Ki Sngi Ba Rim U Hymniewtrep -u ïathuh, u ïalap, u ïapur ba ym tang shaphang ka Mynnor, hynrei shaphang ka Mynta bad shaphang ka Lawei. Te haba ka khyndew ka khluit, hap ban da phikir ban puh bha ia ka, namar ioh ba u mohkhiew u btuit. Ha ka jaidbynriew jong ngi, ngi ïakynduh ha-khep ha-khep ia ki jingbtuit kiba long ha ka dur jong ki jing-eh, ki jingbakla, ki diengpyng-kiang, ki jingbym-poi-kot-pyrkhat, etc. Bad kine ki dei kita ki khep kiba u ‘mohkhiew u btuit’.

2.Ka 21 tarik July 1949 ka dei ka sngi kaba ki longshuwa jong ngi wat la ka don ka pher-liang lane pher-seng, pynban ki ia mir lang ha kajuh ka jingmut, bakum kawei ka Jaidbynriew ngi dei ban don hapoh ka jaid jingsynshar kaba ki kyrmen ba ka Bri u Hynñiewtrep jongngi kan don hapoh ka kyndon First Schedule jong ka Constitution of India namar ki lad ki lynti ki plie. Phewse, hadien katto katne por pat, la kumba shah rah ‘suid-tynjang suid-shukor’ la pyn-ngat ia ka Bri Hynñiewtrep ha ka Sixth Schedule. Hadien ba ka Bri Hynñiewtrep ka khlem ïoh ha ka sngi Republic Day 1950 (26.01.1950) ia kata ka jing-angnud ban ïoh laka jong ka State ka ban hap ha ka kyndon First Schedule jong ka Constitution of India, la tyngkhap pynban iaka Bri Hynñiewtrep bad ka Assam (kum ka UKJ Hills Autonomous District hapoh ka State of Assam) naduh katei ka sngi. Bad ruh la pashat ha ngi ia ka District Council ha ka snem 1952 lyngba ka Sixth Schedule. Ha ki por synshar Phareng, la knieh noh ia kata ka bor na ki Dorbar Hima hapoh ka Bri Hynñiewtrep. Ynda ka jingsynshar Phareng ka kut noh ha ka snem 1947 ka la dei ban phai kylla biang sha ki Dorbar Hima ha ki jing-iadei bad ka jingthung ia ki Syiem ha la ki jong ki Hima. Ha ka jaka ba kan long ka nongïarap ban pynbeit bad ban pyn-wanbiang pat ia kine kiei kiei, ka sorkar Assam ka bteng da ka juh hi ka rukom synshar Phareng halor ki Hima bad ki jaka-puta jong ka Bri Hynñiewtrep. Ha kata ka por lehse don kiba pdiang sngewtynnad ia ka District council, don kiba sha-ïong, don kiba kyan-bynñiaw. Wat la ka long kumno kumno ruh imat ha kane ka khep ruh, u ‘mohkhiew u btuit’.

3.Shaphang u pud u sam jong ka Ri jong ngi (ka UKJ Hills Autonomous District) lei lei te, tang kha ym pat kha ia ka District Council, ka sorkar Assam ka lah dep trud, ka lah dep syllud ia u pud ha kaba ia ka “area” jong ka UKJ Hills Autonomous District la pynrit pynban da kaba dkhat noh naka ia kata ka bynta ba ki khot ka Block-I bad Block-II. Ha kane ka khep ruh lehse u ‘mohkhiew u btuit’ biang.

4.Ka Language Bill jong ka sorkar Assam ha ka snem 1960 lehse ka long ka jingprat-lynti biang ban ap kyrmen ia ka Lawei kaba phyrnai namar hangne ka khyndew (kata ka dei ka Hill State movement) ka lah sdang khluit, bad kane ka pynshit-rhem bad pyn kynmaw biang ia ka jingthrang jong ki long-shuwa jong ngi ha ka 21.07.1949 ban ïoh la ka jong ka State ia kaba ngi khlem ioh ha ka Republic Day 1950. Te ter ter kumta ki por ki samoi ki nang?aid ban poi sha kata ka thong. Hynrei kaba mih na kata ka State Movement ka long ba ngi khlem ïoh eiei la ka jong ka State, hynrei la pashat pynban ha ngi da ka ‘Hima ki Lyoh’ (kaba dei ka composite state) ha ka 21.01.1972. Ha kane ka khep te imat ymdei shuh ba u mohkhiew u btuit hynrei u la shu syntuid.

Ki electoral-politics bad party-politics ki dang shu kut, hynrei ki political-politics kiba thymmai ngi ïai ap kyrmen ba kin wan na bynta ka Lawei kaba bha, ha kaba ngim lah ruh ban klet ba U Mylllung Soso Tham u lah ju rwai :

Ki kliar ki Lum Himalaya, Lano kin ngiah ban peit ia ka;

Hapdeng ki Persoh Persyntiew, Kin iaid ki Rang ki Theibhabriew;

Naduh Rilang haduh Kupli, Baroh ka dei ka Ri jong Ngi.