Rev. G. R. Sancley
Nga ju puson ia kita ki ktien ‘tylli ngin ieng saphred ngin kyllon.’
Haba ngi shong syaid ding sawdong ka dpei ngi peit ia ki lai tylli ki mawbyrsiew kiba don hangta ha kaba ka Kmie jong ka iing ka buh ia u khiewja ban shetja bad ka buh ia u khiew jyntah ban shet jhur, ban ioh ia ka jaka bad ia ka jyntah ban bam da ka jingieit bad ka jingialong kawei jong ka iing. Kine ki lai tylli ki mawbyrsiew ki ai jinghikai ia ngi ia ka jingialong shi tylli ban ioh ia ka jingbam. Kumta nga kwah ban ia phylliew jingmut lem ia phi ki para ri, ki para doh para snam jong ka Bri u Hynñiew-trep Hynñiew-skum, ban phai sha ki lai tylli ki phang ban ialong kawei, namar kumba ngi iohi mynta ka jait barit jongngi ka long ha ka jingma ban iapait bad ban kyllon.
I.KA RYMPEI IING KABA IALONG SHITYLLI : Ka iing ka long kum ka tyllong um ba bang bad ba thiang ba ngin dih man ka sngi ban jah sliang, te hynrei ong lada ka tyllong um ka don ruh ka um ba kthang kan long kumno ia ki nongdih? Ka long kumjuh lada u kpa bad ka kmie jong ka iing ki iatylli ki ai ia ka um ba bang, ki khun kin dih bad kin jah sliang bad kin kmen man ka sngi, te kan long kumno lada ka tyllong um kan long kaba kthang kan long kumno ia ki nongdih ? U kpa bad ka kmie, ki dei ban ialong shitylli, kiba ia dei jingmut, kiba ia dei na ka juh ka jaidbynriew, bad kumta ba kan nym don ka jingiapait ia pra ha kata ka iing. Ka jingiapher jaidbynriew, ka jingiapher ka kolshor, ka dustur, ka ktien bad kiwei to tip ba kan wan rah ka jingkthang bad ka jingbym iadei jingmut ha kata ka iing. Ka iing kaba suk bad kaba kmen kan long kumba ong u John Howard uba la iaid kylleng ka pyrthei hynrei u kynmaw ieit ia la ka iing u la thaw ia ka jingrwai kaba ong : “Iing, iing, iing, ym don kat ka iing, ym don kat ka iing.” U John Rice uba la thoh ia ka kot ‘KA IING’ (Home) pat u ong ba ka iing ka long ‘KA BNENG,’ Kata haba don ka jingiatylli bad ka jingsuk. Kumta kiar lai lum lai wah na kaba iashongkha khleh bad kiwei ki jaidbynriew.
II. KA IMLANG – SAHLANG RUH KA DEI BAN LONG SHITYLLI :
Kane ka bynta ka long kaba iar, namar ka kynthup ia ki briew kiba stad, ia ki briew kiba dang bieit lah ban ong. Ia ki briew kiba riewspah bad kiba duk, ia kiba don burom, ia kiba la roi ha ki bynta baroh bad ia kiba dang sah dien ha kiei kiei.Ka mut ruh ia ki briew kiba shong ha sor bad ha nongkyndong, ki lah ban long kiba iapher khyndiat khyndiat ha ka liang ka lariti (culture) bad ka dustur (custom). Haba ka jaka ka la iar lah ruh ban don ka jingiapher ha ki niam, ka rukom im ka rukom riam, tang ba donkam ka jingialong shi tylli lah ban teh song da kine ki bynta harum :-
(1)Ka Nam Khasi lane ki nong Meghalaya :
Tang shu mih shabar ka jylla dei ban iathuh beit ba ngi dei ki Khasi na Meghalaya lane na Shillong bad ka ktien kiba nang Hindi. Kin kren da ka ktien Hindi lane da ka ktien Phareng. Kane ka pyni ba ngi the song shi tylli kum ka jaidbynriew, ym dei ban ong ialade ba ngi long u Bhoi ne u Pnar. Ngi dei ban sngewthuh ia kane (Khynriam, u Pnar, u Bhoi, u War ngi dei ki jait Khasi ba iar).
(2)Ka ktien Khasi (khasi language) :
Haba ngi mih shabar na ka District (civil) lane na la ka area ngi dei ban kren beit da ka ktien Khasi (ktien Sohra) ia ki para Khasi, ym dei ban kren da ka ktien Shnong kaba ngi ong ha ka Phareng (Mother ‘s tongue). Ym dei ban lehrain ban kren lane ban iathuh khana da ka ktien Khasi. Kane kan pynshisha ba ngi dei ki Khasi bad ba ngi niewkor ia ka ktien la jong ka ktien Khasi. Ka jingbym niewkor ia ka ktien Khasi ka lah ban long kawei ka daw ba ngin ioh slem ban ithuh da ka Sorkar ka ktien Khasi.
(3)Ka jingpule bad jingthoh ha ka ktien Khasi (Khasi Literature) Ka long kaba itynnad ba naduh ba uta u Saheb Thomas Jones I uba la shem ia ki dak thoh (Alphabet) ha ka ktien Khasi da kaba bud kham bun ia ki dak Roman, da kaba ki kpa tymmen jong ngi ki Khasi kiba kren ia ka ktien Khasi ba tynrai (Ktien Sohra) kiba la hikai ia utei u Saheb, la mih ki kot skul bad ki kot niam ban pule bad ban thoh, bad ia ka rukom spel dak la nang kham pynbha da kiwei hadien khamtam da u Dr. John Roberts, uba la thoh ia ki kot skul ba la khot ki Khasi Reader, ka jingpule bad ka jingthoh ia ka ktien Khasi ka la iaid shaphrang mynta la 177snem (1841 haduh 2018). Ka long kaba dei ia ngi ki longdien ban bud thik ha kaba thoh, ha kaba shon (Print) kumba la maitphang ban pynneh ia ka jingialong shitylli jong ngi ki Khasi. Ngi sngewnguh ia kito kiba la bud thik ia kane kum u Myllung Soso Tham ha ki Poetry, bad u Radhon Singh Berry ha ki jingsneng tymmen bad da ki spah kiba la thoh kot da kaba thoh beit (Prose) ia ka ktien Khasi. Kane ka la teh song ia ngi ki Khasi. Kumta ‘Ka jingiatylli ka long ka bor.’
(4)Ka shongkha shongman, ka jinghiar pateng bad ioh pateng khasi.
Kane ka long ka Nam bad ka burom ia ki Khasi, da kaba pynhiar synjat bad iashongkha para Khasi, ki bym dei shikur, ym dei shi kur, namar ka long kaba sang, haduh kata katta ong u Dr, Homiwell Lyngdoh. Ka long ka burom ruh ia u Khasi namar ka jinghiar pateng bad jingioh pateng ka dei na ka liang ka kynthei. Dei ban kiar lailum lai wah ban iashong kha khleh, kata bad ki bym dei ki Khasi nylla, namar ka ktah jur ia ka dustur bad ia ka jinghiar pateng bad jingioh pateng Khasi, ka pyntroin ruh ia ka jaid bynriew Khasi. Kan wanrah ruh ia ka jingiapait ia pra ha ki long-iing bad ha ka jaidbynriew baroh kawei, Ka shongkha shongman para khasi ka tehsong ia ka jaidbynriew khasi.
(III) Ka Sain hima sima ka tehsong ia ka jaid bynriew :
Ka Ri Khasi bad Jaintia ka long ka ri ki laiphew syiem bad khadar doloi. Kane kam tam lane duna naduh hyndai naduh mynta. Kine ki don la ka Riti kaba neh bha. Mynta ki don da ka Khasi bad ka Jaintia Autonomous District Councils kiba kup ia ki bad kiba kham pynbha ia ki Riti bad ki dustur jong ki naduh ka jingsynshar jong u Rangbah ne Sardar shnong haduh ki hima jong ki doloi bad ki Syiem bad kiwei kiwei, la ka la don ka jingkylla katto katne ha ka jingsynshar u Phareng bad u Dkhar.Ngi lah ban iohi ia ki dak jong ka jingialong kawei jong u Hynñiewtrep hynñiewskum ha ka bor ba la wan bad ka jingryntih jong ki ha kaba thung ia ki mawbynna, maw shynrang mawkynthei ha ki kylleng ka Ri Khasi bad Jaintia. Te ban nang pynkhlain shuh shuh ia kane, ka jingialong shitylli jong ngi nga shu ai jingmut jingmut kumne:-
(1)Ba ka sorkar kmie bad ka Sorkar jylla kin iarap kham bun ka tyngka peisa ia ki District Council ba kin ioh bor, ban nym pynduna ia ka bthah tyngka peisa kaba long ka hok jong kiba ki dei ban ioh.
(2)Ban pyneh kumjuh ia u pud u sam ka ri Khasi Jaintia kumba ki long, ba kiwei kin nym kyntur.
(3)Ban nym ai lad ia ki bar ri ban pyntroin ia ka jaidbynriew da ka shongkha shongman, da ka kam khaii pateng, da kaba die khyndew.
(4)Ban pynneh ne kham pynbha ia ki ain ki kanun, ki Riti ki dustur bad ka kolshor jong ka jaidbynriew khasi.
(5)Ba ki nongsynshar bad ki nongmihkhmat paidbah kin ia trei lem bad u paidbah da ka jingiashaniah bad jingleh hok bad jingpynroi ia ki nongshong shnong bad jong ka Ri.
(6)Ban rat dyngkhong ia ki jingmlien basniew kum kaba die bad dih kyiad dih drok, ki kam awria, ka jingtuh jinglute, ka iashoh ia dat bad ka jingiaum snam. Ban kiar khamtam na ki jingpang sniew bym lah ban pynkloi.
(7)Ban trei hok ia la ki kam, ban nym long kiba jaipdeh. Ban long kiba stad ban tei ia la ka ri bad ia ka jaidbynriew ym ki nongpynjot. Ai ka jingsuk bad ka jingialong shi tylli kan khlaiñ, bad ki nongshun kin her iap bad kin kyllon.
