Raphael Warjri
Ka long kaba donkam ban sot na ki ktien shnong na kylleng ki thaiñ bad kyntoit shnong khnang ban pynriewspah ia ka ktien Khasi bad ban kdup shitylli ia baroh ki ktien ha kawei ka ktien pdeng. Nalor kita ki ktien ba la don lypa na ki kylleng ki kyntoit shnong ki don ruh ki ktien ba lah ban shna thymmai da kaba synrop lang ar ne lai kyntien ban shna kawei ka ktien kaba kit jingmut, ka ba thiang snah bad kaba lyngkot katlah katiai khnang ban bit ban biang ka thoh ka tar. Kine harum la jer kum kat kum ba la pyrshang ban pynwandur ha kaba dang dei ban tuklar da ka iktiar ba pura halor ka ktien:
Certificate : ka mut syrnot- syrnot ka dei ka dulir ba ainam ne aikyrdan ïa ka kam ne ka jingtrei jongno re jongno ba la thoh tang ka pasoh jong kata ka kam. Ka syrnot ka ïapher na ka dulir kaba dei kaba thoh bniah bin pa bin ïa kiei kiei ki bynta ba dei ban thoh katkum ba dawa ka kam.
Challenge : ka mut ba kob, aireng, kynpeiñ, kyrpien – kob dei kaba kren heh pyrshah, aireng dei kaba nud ban kren ne tur pyrshah ïa kiwei; kynpeiñ ne kyrpien pat ki dei ki juh ki ktien jong kawei na ki thaiñ ha ri Khasi kiba mut hi ba nud ban kob ban aireng.
Channel : ka mut sdap, nur, muri- sdap ka dei ka bynta ba khlong thliew lynter ba lah ban tuid ka um na ka bynta ba shaneng sha ka bynta ba sha rum. Ka sdap ka lah ruh ban dei tang ka thliew lynter na ka bynta kiwei pat ki jingdonkam. Ka nur ka dei ka ktien lyngkot jong ka snur kaba mut ba pur ban bteng nawei shawei kum ka snur thapbawa ne ka nur um ba pyntuid um. Ka muri ka dei ka phud um markhap jong ka kper ne lyngkha ha kaba ailad ïa ka um kaba jreiñ na kylleng ba kan tuid jai jai.
Character : ka mut pharang- pharang ka dei ka jinglong ba kyrpang jong kano kano ka jingthaw ha la marwei; ka lah ban long ïa u briew, u mrad ne kino kino ki kynja ba im.
Check : ka mut tba- tba ka dei ba tare ban wad ne jurip khlem da tip ïa kaei kaba thmu ba ka don ne ka bym don.
Chronology : ka mut panjira- panjira ka dei ka jingjia pateng-la-pateng ba la lum thup ha ka bor kynmaw jong ki briew, ha ka ktien jong kawei na ki thaiñ ha Ri Khasi.
Civilisation : ka mut jukshai, jukrasong, shaipyrthei- juk ka mut ka aïom ba jlan ki snem katkum ka jinglong kyrpang hapoh kata ka por, shai dei kaba jinglong ba tipbriew, ïaishah bad kylluid mynsiem ïa ka jinglong jingman jong ka imlang sahlang ne ka longbriew manbriew; rasong ka dei kaba kiew artet ha kano kano ka bynta jong ka jingim shimet u briew ne jong ka imlang sahlang. Pyrthei ka dei ka lyngwiar ba shong shnong ki paidbynriew ha ka imlang sahlang ha ryngkat ki jynthaw baroh jong ka mariang. Kumta ka juk kaba lah shai bad rasong ha baroh ki bynta jong ka riti dustur, ka kam ka jam, ka jingnang jingstad bad baroh ki khuiñ ka longbynriew kaba lah kiew kydan kham shajrong ka kit jingmut civilisation bad la ñiew ba dei ka pyrthei ba la shai.
Civilised : ka mut tipbriew tipblei- tipbriew tipblei ka lah dei lypa ka ktien kynnoh Khasi kaba pyni ïa ka jinglong kaba san ha ki bynta ba bha bad baphuh baphieng ha ka imlang sahlang ha kaba ka kit jingmut civilised.
Clue : ka mut syrwet, iohksai- syrwet ka dei ka jingsngew maïa ïa kaei kaei kaba la suba ba ka long shisha, ïohksai ka dei ba lap sabut khyndiat khynsoit kaba lah ban lam sha kaba shisha.
Codification : ka mut bui-sot-aiñ- bui ka dei ka thup dulir ba buh ryntih, sot ka dei ba shim kyrpang na ka thup kyllum ban kyntiew ha ka bui, aiñ ka dei ka kyndon synshar bad bishar ia ka imlang sahlang. Kumta ka ba sot ïa shibynta ka jingthoh na ka dulir aiñ ba la buh ha ka thup kyllum na ka bynta ban kynthup ha ka bui kyrpang ka kit jingmut codification.
Compensate : ka mut bahkhala, buria, puroi- bahkhala dei kaba kit ne shimti mon lade ban khyllie ne pynim biang ïa kiwei kiba hap ha ka sohsat ka jynjar; buria dei kaba pynsiew na ka bynta ka ram ka shah jong kiwei; puroi dei kaba shim eiei ban pynim ïa lade da kaba knieh ne tuh na kiwei.
Computer : ka mut korputar- korputar ka dei ka ktien thaw hi da u Ma H H Mohrmen ha kaba u pynwandur ha kata ka rukom ba kan kit jingmut kaba khiathew bad lah ban kynnoh syryiem kum ka ktien tynrai ha ka phareng. La batai ba ka dei ka kor pule dangle bad ka kor ka thoh ka tar. Ki ktien computer bad korputar ki ïa syriem thik ha kaba kit jingmut bad ha kaba kynnoh ïa ka ktien.
Conduit : ka mut ‘liewpar ‘liewsam- ‘liew ka dei ka ktien lyngkot ïa ka thliew haba synrop bad kawei pat ka ktien ban kit jingmut pura, kum ‘liewshkor ne liewkhmut; par ka dei ba pur lyngba kano kano ka lynti, sam ka dei kaba phrung na kano kano ka lynti. Kumta ka liewpar liewsam ka kit jingmut conduit.
Conflict : ka mut markynti – Wat la ka ktien mar bad kynti ki don la kajong ka jingmut, hynrei ha ka ktien tynrai markynti ka dei ka jingïakhing arliang mamla.
Confluence : ka mut sdad- sdad ka dei ka jaka ba ïa tyngkhuh bad ïashem ka um kaba wan tuid na bun ki lad.
