Wat la kam pat shai naduh u bnai aïu ka India kan tam ïa ka China ha ka jingbun briew, ka kaiphod na ka United Nations Population Fund (UNFPA) ba la pyllait ha ka Sngi Balang ka pyni ba mynta u snem, ka India kan sa tam ïa ka China ha ka jingbun briew da kumba 3 million duna. Katkum katei ka kaiphod, la antad ba ka jingdon briew ha India kan long 1.4286 billion ngut lane 1,428.6 million ngut katba ka jingdon briew ha China kan long 1.4257 billion ngut lane 1,425.7 million ngut, kaba don ka jingïapher da 2.9 million ngut. Ïa katei ka kaiphod jong ka UNFPA ka ai kyrteng ‘The State of World Population Report, 2023 – 8 Billion Lives, Infinite Possibilities: The Case for Rights and Choices’, bad na ka bynta kito kiba kwah ban tip kham bniah, ki lah ban leit sha ka ‘website’ jong ka UNFPA ban pule ïa ka kaiphod.
Na ki 1.4286 billion ngut, ka UNFPA ka la antad ba 25% kin long kiba don hapdeng 0-14 snem ka rta, 18% hapdeng 10-19 snem ka rta, 26% hapdeng 10-24 snem ka rta, 68% hapdeng 15-64 snem ka rta bad 7% kiba palat ïa ka 65 snem ka rta. La antad ba kumba ka long mynta, ka jingdon ki nongshong shnong ha ka pyrthei baroh kawei ka long 8.045 billion ngut. Ngi kynmaw pat ïa ka jingsneng ha Ki Phawer U Aesop kaba ong: katta nang bun u bynriew, katta nang jur ka jyrsieh. Kane ka kaiphod, wat la ka khlem kdew naduh lano ka India kan tam ïa ka China ha ka jingbun briew, hynrei ka la antad ba ka jingwan nyngkong jong ka India kan dei hapdeng jong une u snem. Ki heh ka UNFPA ki la batai ba kim pat lah satia ban ong naduh lano ka India kan tam ïa ka China ha ka jingbun briew khamtam ba ka khanasamari jong ka India kaba dei jong u snem 2021 ka dang sahteng ban pyndep haduh mynta. Kane ka khanasamari ka la sahteng na ka daw jong ka jingwan ka khlam COVID-19. Shuh shuh katei ka kaiphod ka la antad ba ka jingdon briew ha United States kan kiew sha 340 million ngut bad kan wan ha ka kyrdan ba lai hadien ka India bad China.
La sngewshyrkhei ban peit ïa kine ki nombor jong ka India bad China. Ki artylli ki Ri kiba bun tam eh ki nongshong shnong bad ki bym don ka jingïadei kaba ïajan. Ngi ïohi ba na ka por sha ka por, ka China ka ju kam nongkynti ïa ki jaka kiba don ha u pud u sam jong ka India. Dang shen, ka China ka la bujli ïa ki kyrteng jong ki katto katne ki shnong kiba hap ha Arunachal Pradesh. Ha u snem 1962, ka la mih ruh ka thma hapdeng ka China bad India halor u pud u sam. Ha kajuh ka por, kine ki Ri ki kham khlaiñ ha ka ïoh ka kot bad ka khaïi ka pateng wat la ka India ka dang hap ban trei shitom ban poi ha ka kyrdan kaba bat ka China. Ka India kan hap ban pynkhlaiñ ïa ka jingpynmih ïa ki mar ki mata bad ban khaïi sha kylleng ka pyrthei khnang ban kiew ha ka ïoh ka kot. Ka jingkiew ha ka ïoh ka kot kan plie lad ïa ki jaka ai kam ai jam bad kan pynkhlaiñ ïa ka ïoh ka kot jong ki nongshong shnong.
Ha kajuh ka por, ngim lah ban len ba ka jingbun briew ka wanrah ïa ki jingeh – naduh ka khyndew ka shyiap, ka bam ka sa, ka umbam umdih, ka ïoh kam ïoh jam, ki lad ai jingsumar, ka pule ka dangle bad kiwei. Wat ïa mynta ngi mad shibun ki jingeh namar ka jingbun palat ki nongshong shnong haduh ba ki don ki ïing ki sem ki bym lah shuh ban pynbiang ïa ki jingdonkam jong ki khun ki kti. Kam dei kaba suk ha kane ka pyrthei mynta ban bsa ïa bun ngut ki khun ki kti namar ki bun palat ki jingdonkam. Teng-teng ka jingbun palat ki khun ki kti ka pynkordit ïa ki longïing longsem khamtam haba duna ka kamai ka kajih. Ka jingduna ha ka kamai ka ktah pat ha ka jingpynleit skul lane ban ïoh ïa ki lad jingsumar kiba biang. Ka jingkordit halor ka jingkordit. Namarkata, kum ki nongshong shnong ki dei ban pynshong nongrim bha ïa ki jingeh ki ban wan ynda la bun palat ki khun ki kti.
Ka Ri India ka khlem pat lah sdang ïa ka khanasamari jong u snem 2021 namar ka jingwan lynshop jong ka khlam COVID-19. Kane ka khanasamari ka long kaba donkam namar ki jingtip kiba mih ki ïarap ïa ka sorkar ban thaw ïa ki mat treikam. Na ka khanasamari, yn tip ruh ïa ki jingduna kiba kum ka Ri bad ki nongshong shnong ki mad. Ban lum ïa ki jingtip ha ka khanasamari ruh kam dei ka kam kaba suk bad ka shimpor da ki bnai. Ngim tip lano ka Sorkar India kan phah sdang ïa ka khanasamari kaba thikna tangba ngi sngew ba ka por ka la dei ban sdang noh ïa ka kam.
