Raphael Warjri
Khlem da kdew kti ia kiba byllai ki kam pynroi kiba noh shiliang ha jylla, lah ban bishar tang na ka shlem synshar khliehduh ha jylla (secretariat) ha ka ba ka snap na ki thaiñ Khasi Jaintia ka la nang ngen suki suki bad la nang rasong da ka snap na thaiñ Garo ha baroh ki shnat treikam jong ka sorkar jylla. Ha kane ka liang ruh ym shym la riej ban pynpaw ia ka jingshisha namar ba ka pylla ka la khun ranab palat liam bad lada ka pansara ka dang biang, ym don ban ujor kumno kumno ruh. Ka jingkiew irat ha ka roi ka par ka dei ban long kaba ryntih ha satlak ka jylla khnang ban ym don kiba shah iuhroit na kano kano ka liang, bad ka jingkiew ha ka imlang sahlang kan long ha kata ka rukom ban ia kyrshan markylliang ban poi sha ka thong. Lada bishar ia kata la iohi shai kdar ba ka pylla jong ka bhah kam ha jylla ka la noh shiliang palat liam na ka daw ba ki rangbah ha ka por ba dang ioh jylla Rilum bathymmai ki la pynkjeh palat ia ki Garo da ka ba ailad haduh ba ki la shim kabu kylla mynta ka kynti. Na ka liang jong ki Garo ki la pynpaw katkum ka jingsngewthuh lajong kum kiba la shah iuhroit namar ba ym shym don ba la buddien ban pyndap ia ka bhah ba duna naduh kita ki snem ba la leit. Toi, ha ka jingshisha kam shongnia shuh ban dang khyllie biang mynta, hynrei la iakhun tyngeh ban leh jubor katkum ba la paw ha ki kaiphot thungkam ha kine ki sngi ba la lah na ka daw ba la lamkhmat ia ka sorkar da u myntri rangbah na kata ka thaiñ.
Ha kane ka rukom ka la lam shaduh u pud ba la mih ha rynsan paidbah ka jingsngew pher jaitbynriew hapdeng ki paidbynriew Khasi bad Garo. Ym shym la kut tang katta, ka la nang pur nang klang ruh ha ka thaiñ Khasi namar ba la phiah raij-bah (district) ar tylli ka Khasi Hills bad Jaintia Hills. Ha ka jingshisha ki paidbah traimuluk na kine ki artylli ki raijbah ki dei kawei ka jaitbynriew, hynrei naduh ka por jong ka sorkar Bilat la phiah khnang Khasi bad Jaintia na ka bynta ban suk ka synshar khadar. Kane ka don artylli kiei kiei kiba la ktah mationg ia ki paid Khasi baiar. Kaba nyngkong ka long ba ka sorkar Bilat kam suitñiew bad leh thurmur ha ka ban jer kyrteng ia ki raijbah ha kata ka khep, khlem da kheiñsnep ia ka rhemynsiem (temperament) jong ki paidbah salonsar. Ka ba ar ka long ba ka khanamynnor ka shai ba ka sorkar Bilat ka la knieh syndet ia ka kyrdan longsyiem jong ka Hima Jaintia bad aiti ia ka synshar ha ki khatar elaka jong ki Doloi; ha kaba la pynkhlad na ki hima Syiem na kiwei ki thaiñ Khasi ki ba dang iaineh arphewsan hima. Ym lah ban len ba ka phalang ruh ia ka buit treikam jong ka sorkar Bilat ban synshar bad phiah hima. Kine kiei kiei ki la phrung ha ki samla ka juk mynta ban phiah ia ka jaitbynriew hapdeng kiba na ka thaiñ Pnar bad kiwei kiwei pat ki paidbynriew Khasi salonsar. Ñiuma, kaba iakhun ban ioh ka bhah ba biang lang da kaba phiah ia ki thaiñ katkum ki raijbah Khasi bad Jaintia, kam dei ban ktah ia ka jinglong shitylli ki paidbynriew naduh thaiñ Lyngam shaduh thaiñ Jaintia. Ki samla ka juk mynta ki dei ban sngewthuh shai ba ka khanatang u Sohpetbneng ka dei ka thymmei ba la parpaiñ kylleng ban nam ia ka hiarpateng ka longbriew manbriew Hynñiewtrep Hynñiewskum, kaba ha ka ktien shnong na thaiñ Pnar ki jer Ynñiawwasa Ynñiawwasung.
Shuh shuh, ha ka por ba la seng ia ka Dorbar Hima Ri Khasi kaba kynthup ia ki arphewsan hima Khasi, ym shym la don shuh ka hima Jaintia ka ba tip mynshwa kum ka Hima Sutnga. Hynrei hadien la mih ka Jaintia Dorbar ka ba la syllok lang ha ka thup jong ki Dorbar Hima Khasi na ka bynta ban iakhun ia ka daw jong ka jaitbynriew salonsar, pyrshah ia ka sorkar India, hadien ba la mih noh ka sorkar Bilat. Ki paidbah bad samla ka juk mynta ki dei ban sngewthuh shai ia kne ka bynta ba ki Khynriam, ki Pnar, ki Bhoi, ki War, ki Maharam, ki Lyngam baroh lang ki dei ki paid Khasi baiar. Kumta ka long ka ba donkam ban phiah katkum ki thaiñ, khnang ban lah ban bate ia ki bhah ban ioh myntoi katkum ka jingbun paid ha kita ki thaiñ, khnang ba ki jingmyntoi ha kano kano ka liang kin long kiba la bhah ryntih sha satlak ka jylla. Horkit hordang ki paidbynriew ka Bri Hynñiewtrep kim dei ban phiah ia ka jaitbynriew ka ba don kajuh ka tyllong longbriew manbriew. Tang ka riti kheiñkur kheiñkha tynrai ka la biang ban tehsong shitylli namar ba don ki kur ki jait ki ba jyllei ha ka thaiñ mihngi ki dei ki ba ka tyllong dei na ki thaiñ sepngi bad ki ba jyllei ha sepngi ki dei ki ba mih na ka tyllong na ka thaiñ mihngi. Nalor kata ki don ki kur kiba dei na ka juh ka thymmei bad ki la saphriang kylleng ka Ri Khasi bad ki ba dang ia kheiñ kur kheiñ jait na u juh u mawbah. Baroh la tip shaphang ka Iawshibdi ka ba kynthup ia ki kur Laloo, Lamin, Diengdoh, Marngar bad kiwei kiwei kiba la saphriang ka longkur longjait kylleng. Ka riti bat khyndew ka dei ka juh bad ka ktien na baroh ki thaiñ ka dei na ka thup stadsaiñktien (linguistic) ba la tip kum ka Mon-Khmer, khlem da kdup lang ia kiwei kiwei kiba saphriang kylleng ka dewbah Asia ba shathie.
