
Mosjo R. F. Wanswett, Nongwar, East Khasi Hills District
Ha kine ki por jong ngi mynta, ka kam jngoh kai pyrthei ka long kawei na ki kam kiba baroh ngi ia kren ia khana bha harum haneng. Kumba 30snem mynshuwa kam ju kham don koit ka jingia shim khia bad pyrkhat haba ngi ioh ne ia kynduh ia ki briew na shilliang duriaw ne na ri thor kiba wankai ban da ia ong eh kiba wan jngoh kai pyrthei.Hynrei ngi shu ialap khana tang kum ka jingwan poi jong ki, kumba ki don la ka kam ban leh ne wan iakynduh iano iano re kiba ki donkam. Khamtam lei lei ha ki nongkyndong ym juh kham tip hi ban ong ia ki Tourist la shu ong beit u dkhar ne u phareng.
Hynrei mynta kam long shuh kumta.Bad ka jingiohi mynta pat ka pher bylybak na ki por ba mynshwa namar ka jingroi ka jingtip ha ka juk phah lad pathai khubor (Information Technology) la jan baroh ngi iohi ia kane ka jingwan poi ki nongjngoh kai pyrthei sha kane ka ri bad ka jylla bad ki thain jong ngi kum kawei na ki lad ba kongsan ban kamai kajih, bad ban ia pli mar kylliang ia ka jingtip shaphang ka Mei mariang,ka jingdon ki dieng ki siej ki jingthung jingtep,ki mrad ki mreng,ki lum ki wah, ki dustur ki riti bad wat ia ka culture khamtam eh, nalor ki jingngeit niam, ki jait kam ba iatrei ia ktah bad ki jingpynmih da ki kam ba ngi trei la ha ka rep ka riang ne jingtrei kti, bad kumta ter ter. Bad wat ia ka history ka ri bad ki nongshong shnong jong ka.
Kumta ha kine ki por mynta ka kam jngoh kai pyrthei (Tourism) ka dei kawei na ki kam ba kongsan jong ka ri shi tyllup ka pyrthei bad ym don ruh kawei ka ri la kaba ka kam jngoh kai pyrthei la leh lyndet ne ym khein kor.
Hynrei baroh hi ki shim khia iaka ban iai pynbha na ka por sha ka por.
Ka Tourism ka long kawei ruh ka jingplie lad ban kyntiew ia ka ioh ka kot jong ki ri bad ki jylla bad ruh ka long kawei na ki lad ai kam ai jam ia ki nongshong shnong naduh ki nongrep, ki nongshna tiar kti, ki nongseng hotel ne ing basa, ki nongbuh resort, ki nongseng dukan, ki nongbuh dukan sha ne restaurant, ki nongniah kali ki nongñiah lieng bad kiwei kiwei de na ki jait kam bapher bapher ba man ka sngi.
Ha kine ki sngi ngi iohi iohsngew ruh ia ka jingshim khia da ki bor synshar ri ha man la ki ri, ba la kynthup ia kane ka kam jngoh kai pyrthei da ka sorkar da kaba pynmih ia ka tnat treikam kum ka Ministry of Tourism, Department of Tourism bad ki agencies bapher bapher ban pyntyllun ia ki jingdonkam kiba ia dei bad ka kam jngoh kai ne shangkai pyrthei.
Kumta kane ka kam jngoh kai pyrthei ka la nang iar na kawei ka snem sha kawei pat katkum ka jinglah pyntrei kam ia ki schemes ne project bapher bapher ha ka jing-iadei bad ka jingpynbiang ia ki jingdonkam bad angnud jong ki nongjngoh kai pyrthei (Tourists).
Bad kane ka wanrah shibun ka revenue ia ka sorkar jylla bad ia ka sorkar kmie ruh kumjuh.
Hynrei kaei pat kaba donkam eh na ka bynta ka jingroi jong kane ka kam jngoh kai pyrthei, ka long tang ba ka jingsuk (peace) bad ka jingbym don ki jingiakhih ne pynthud (transquitly) ia ka jinglong jingim ba iaid beit ryntih ha ka ri bad ka jylla.
Hangne ha ri India jongngi ruh ka kam jngoh kai pyrthei ka long kaba khraw bad kiew sted bha namar ka jinglong jong ngi ruh ka kam jngoh kai pyrthei ka long kaba khraw bad kiew sted bha namar ka jinglong bapher bad ka jingdon ba bun jait jong kiei kiei kiba don ha kane ka Sub – Continent kum ki jaka ba shit eh, ki jaka ba khriat eh, ki jaka ba jur slap tam bad ki jaka ba tyrkhong bha kum ki ri shyiap ki jaka ba seisoh tam bad ki jaka ba shrah tam, bad kiwei kiwei. Nalor kata don sa ki jingtei nam naduh kulong kumah kiba itynnat, kiba pawnam bad pyniap ngiah ia ki nongiohi.
Nalor kata ka jingdon ki jait briew bapher bapher ha la ki culture, ki ktien ba kren, ki jingngeit niam bad hala ka rukom im bad jait kam bapher bapher.
Nangta kane ka Sub – Continent ka don ha ki lum bah, ki lum rit, ki wah bah ki wah rit ki them bad ki lyhuh nalor ki jingthung bapher bapher, ki mrad ki mreng kiba bun jait bad kiba kham don don kum ki ‘La Khyrwang ne Bengal Tiger, u Kyndad shireng (One Horned Rhino), u Klew bad kiwei kiwei ruh.
Haba ngi phai kyrpang sha la ka jong ka jylla Meghalaya ngi shem lang ba kane ka kam jngoh kai pyrthei ka long kaba i don jingkyrmen bha namar ba ki jylla ba marjan jong ngi kum ka Sikkim, Assam bad West Bengal ki la nang kham kiew kham kiew ha kane ka liang bad kam long shuh kaba eh ia ki Tourist (Foreigned lane Domestic) ban poi sha kane ka jylla jong ngi. Bad ba la long na ka jingbna niam ia ka jingitynnad ki lum ki wah ba itynnad bad ithiang ban peit, bad ki wah duid ki kshaid nalor ki jingthung ba bun rukom kiba long na ki ruh kham niar eh ban shem ha sla pyrthei.
Bad haba ngi phai kyrpang ia ka thain lajong ka thain Sohra, Mawsynram, Pynursla kiba long ka ri shong pdeng ha kjat ki lum khasi, kane ka thain ka iakynduh haduh ri thor Sylhet jong ka ri Bangladesh.
Kumta ngi lah ban ong ruh ia ka, ka thain Riwar wat la ha ki bynta ka shnong Sohra, Mawsynram, Laitlyngkot bad Pynursla ki don ka jingiapher katto katne la ha ka jinglong ka suiñ bneng, jingshet jingkhriat ka jingmih ki jingthung jingtep kiba na kiba ju don ha ri War, ki kham niar ban iohi bad iapher ruh ha kiba bun kiwei pat ki jait jingthung kum ki dieng ki siej, ki syntiew ki skud, bad kumta ter ter.
U Babu Soso tham,u Myllung ba donnam ka ri Khasi Jaintia ha kawei na ki poitri ba pawnam jong u shisien u lah rwai kumne :-
Ngan leit sha Sohra ban kiew ia ki lum,
Ka ri u Tiew sohkhah, u Tiew pawing lum.
Ka ri jong ka Simpieng, ka ri u Kaitor,
Ka ri ka jingshynrang ka ri ka akor.
Kumta ngi sngewthuh shai ba kane ka thain ka don shibun ki jingkyrkhu ba ka Mei mariang ka kdup, kiba u Trai Kynrad hi u la buh.
Ki iew kiba ju long shisien shitaiew ha Sohra, Mawsynram bad Pynursla ki long ki iew kiba bun ki mar la ki long ki tiar shna kti ne ki mar rep ruh ki kham bun kiba wanrah na Ri War.
Ka jingpynmih ka thain ki iaid iew bha ym tang hala ka ri hynrei shabar jylla ruh don ka jingdawa kaba khraw.
Kumta ka khring ia ki briew na kylleng ka ri ban tip bad ban iohi da la ki khmat ban iohi ia kum kine ki jait mar khaii, khamtam u synsar, Sla tyrpad, u Kwai, u tympew, u sohniatra nalor kiwei kiwei ki soh, ka Umngap ki mar poh khyndew kiba long kordor shibun bad katto katne ki mar shna kti ku ki wait ki tari, ki mohkhiew, ki knup ki trap, ki khoh ki star, bad ki kriah shken bad thri.
Ryngkat bad ka jingkhring eh ka jinglong ba itynnad jong ka Mei mariang ka jaka puta ba dap da ki lum bad ki them, ki lyhuh ba itieng bad kiei kiei kiba don sawdong jong ki ka pyniapngiah ia ki nongwan jngoh pyrthei ha baroh ki saw aiom.
Bad namar ka jinglong ba kham kyrpang ka mariang la jan baroh ki shnong kane ka thain ki don ha kata ka kyrdan ba ki Tourist kim sngew lah ban leit phai iing khlem da ioh iuhkjat kum ha Sohra, Mawsynram Nongtrei, Lawbah, Mawsmai, Nongthymmai, Laitkynsew, Nongriat, Tyrna Kutmadan thangkarang, Laittyrwa Sohkhni, Laitduh, Mawlynnong bad kiwei kiwei dei ki shnong.
Bad ha kine ki sngi lei lei bun bah ki tourist ki kwah ban poi lut sha ki shnong kane ka thain hynrei namar ka jingbym biang eh ki surok kiba bha ka la long ka jingeh ia ki khambun ia ki.
Bad namar ka jinglong ba itynnad bad ba pyngngad ba ithiang jong ka mei ma-riang lajan baroh ki shnong jong kane ka thain ki don ha ka kyrdan ba ki tourist ki sngew bynnud ban leit phai iing khlem da ioh iuh kjat.
Bad ka long ruh kaba pynsah lyngngoh wat ia ngi ki trai shnong kumno ba ki kpa tymmen bad kmie tymmen jong ngi ki wan thaw shnong ha kine ki lum baieit jong-ngi.
Ngi iohi ba don ki shnong kiba kham heh duh kum ka Sohra, Mawsynram, bad Pynursla la seng shnong ia ki ha kliar ki sharing lum banoh arsut sha rithor bad ba u slap u jur bha ha kine ki jaka namar ka jingiatyngkhih ki lyer kit slap na ki duriaw ha ka por lyiur.
Bad ngi iohi ba kaba kham bun na ki shnong rit ki ieng kynshreng ha kliar jong ki lum katba ki jaka rep pat ki long sha ki them bad ki ranab lum, kum ka Laitkynsew, Mawsmai, Nongthymmai,Thangkarang, Lait Tyra, Mawmluh, Kutmadan, nongjri, Umñiuh Tmar, Mawkliaw, tangmang, nongla, Skutia, Ladpyngud, Khlieh – umlang, Mawblang nalor kiwei kiwei ruh de.
Kine ki shnong ki long kiba pyngngad wat ha ki aiom shit ki long ki jaka kiba ki briew ki sngew khiah krad bha ia ka ban don ha ki ba bun kine ki jaka namar ka erbatemon batesi, kam juh kut ia ka ban beh hir hir la mynmiet ne mynsngi. Kumta ka jinglong Ka Suiñbneng ka pher bak – ly- bak na ki jaka madan ha khap ri thor.
Nalor nangta kiwei pat ki shnong ki don ha ki ranab lum bad kine ruh ki long kiba pyngngad shibun kum ka Wahlakiar, Mawsahew, Nongsteng, Ku Nongrim, Mot Wahlong sohbar lad sohbar shnong ka War, Tyrna Umwai, Mawlong, Nongriat, Umsohphie, Nongthymmai, Ranndait,Rangud, Mawsynei, Lyngngar, Mawlatang, Sohsorat nalor kiwei kiwei ki shnong rit.
Katba kiwei pat ki jait shnong kiba la seng ia ki hajan ki wah kum ka Laitiam, Sohkhmih, Mawphu, Umblai, Nongwar, Mustoh, Disong, Sohlab, Laikher, Jasir, Umkhabaw, Dalia nalor kiwie kiwei pat ki shnong rit watla ki long ki jaka ba kham them pynban ka jingdon ki wah bah ka wanrah ia ka jingsngew pyngngad, bad lait na ka shit jyngoh.
Kumta dei namar kane ka daw ba ki briew jong ngi ki kham khiah krad ban ia kito kiba don ha ki ri thor.
Shuh shuh ngim dei ban klet pat ba ka Sohra bad ka thain hi baroh kawei ka dei ka jaka kaba ym tang ki tourist ki tip hynrei ka pyrthei hi baroh kawei ka tip ia ka nam jong ka namar u slap u ba jur tam ha ka pyrthei ha man la ki aiom slap. Kumjuh ruh ka long ia ka Mawsynram bad Nohron kiba juh ioh ia ka record namar ka jingjur eh u slap.
Te kumta kane ka ktik bha ia ki briew na kylleng ka pyrthei ban ioh wan khmih hi dalade ia kane ka jinglong kyrpang ka Mei mariang bad ba ia ka ain Mariang la buh beit buh ryntih da U Trai Nongbuh Nongthaw.
Kawei pat ka Matti ba phylla kiba ka thaiñ ka don lyngba ki matti ki longshwa manshuwa ki long ki jingkieng diengjri. Don na ki kiba dei jingkieng na shilliang sha shilliang ka wah kiwei pat ki long ban kiew bad ban hiar ia ki riat, kum ka jingkieng diengjri ha Nongriat, Mawlynnong bad Wahjain shnong ka war bad ha ki katto katne kiwei pat ki jaka.
Shuh shuh, ka jingdon ki Mawshyireng, Mawbynna bad kor shongthait, kum ha Mawsmai, Sohbar, Sohra bad ha ki katto katne kiwei pat ki shnong, ka pynlong ia ki nongpeit kai ban kren shaphang ka buti ne ka bor ki longshuwa jong ngi.
Ka thain ka don ruh ki krem pubon ba itynnad bad iphylla ia ka jinglong ka mei -remew kum ha Sohra, Mawsmai, Mawmluh Wahlong,Sohbar,Nongjri bad Mawsynram.
Ha Mawsynram ka krem Mawjymbuin, ka long kaba donnam bha nalor ka kren puri kaba dei ka kren (San Stone) Mawshyiap ba jrong tam ha ka pyrthei.
Hynrei ngim lah ruh ban iaid lait ia ka ban tip ia ka jinglong ba kham niar ban shem ia ki nongshong shnong ka shnong Mawlynnong, kiba la lah ban pynkiew kyrdan ia la ka shnong kum ka shnong bakhuid tam ha dewbah Asia.
Kane ka wan long namar ka jinglong tynrai ba lehkhuid hi jong ki bad kumta ka wanrah ka burom ia ka shnong.
Hynrei naduh ba ka programme “Swacch Bharat” ka sorkar kmie ka la treikam bha ha ka ri jong ngi, ngi iohi la janbaroh ki shnong ki la ia beh lang shata, ban ioh ia ka jingkhuid bad suba ha la ki shnong ki shnong.Kum ha Mawkisyiem, Thangkharang, Sohsarta, Mawblang, Mawsmai, Nongthymmai, Laitduh bad kiwei kiwei ruh ki shnong rit.
Te mynta pat to ngin ia peit ia ki jingshisha katto katne ia kiba la kdew ha ki paragraphs ba shakhmat.
Hadien ba ka Sorkar British lyngba ka East India Company, hapoh ka jingialam u Captain David Scott ka la jop thma ia ki Hima Khasi naduh u snem 1824 ter ter haduh 1831, ia ka ri lum Khasi – Jaintia baroh kawei la pyniasoh sha ka Hima Bilat (British Empire) kata ha ka Eastern Bengal and Assam Province da kaba pynlong ka Cossyah & Jynteah Hills District bad la jied ruh ia Cherrapunjee (Sohra), ka Civil Station.Bad namar ka jinglong ba palat liam ka Saitsohpen la ha ka suinbneng, ka scenery bad ka jinglong pham madan (table land) ia ka (site) jaka ban shna ia ka ophis sorkar la jied ha Kyntursniang, mynta ka Saitsohpen.
Bad hadien ba la tei ia ki katto katne ki ophis Sorkar bad ki iingsah jong ki nalor ka Circuit House bad Police Station (kaba nyngkong eh ha Northeast India), ka sorkar dohlieh ka la phah ia la ki briew (government officials) ban tur kylleng ka ri Khasi – Jaintia ban wad bniah ia ka jinglong ki lum Khasi – Jaintia bad kiei kiei kiba don ha ki,khamtam ban tip ia ki briew kiba shong ha ki, ia ka rukom im jong ki, ki riti – dustur, ka bam ka dih, bad ka rukom im bad ka jingtrei jingktah jong ki.
Kumta ha ka report sorkar kaba la pynmih ha ki bynta ba hapdeng ka spah snem ba khatkhyndai ka batai kumne harum shaphang ka Geographical Description ka ri jong ngi.
“………….The general appearance of these table lands is that of undulating down. They are covered with short grass but destitute both of the forest and of high jungle with one ore other of which waste land in Assam is almost invariably covered. Here and there are to be seen clumps of oaks and pines. The hills are broken up with gorges and smiling valleys and the scenery is not that unlike that found in England.
A considerable numbers of rivers rise in the hills but are of little importance as a mease of communications within the boundaries of the District.
The largest streams flowing towards the North are Kupli, Barapani, Umiam or Killing and Digru all of which fall either direct or though other channel into Kalang in Nowkong and Khri which is called the Kulsi in Kamrup.
To the South the best known rivers are Lubha, Bogapani and Kyrchiang or Jadukata which they flow through the plateau. The larger rivers have cut for themselves deep gorges of great beauty whose precipitous sides are generally clothed with forests….”
Kane ka report ka batai shaphang kaba paw kyllum lang ia ka jinglong kine ki lum. Ka long ba ki noh arsut. La tap ia ki da ki phlang ba lyngkot hynrei kim kham don koit ha baroh ar ki lawbah bad lawsan. Kawei ia kawei ha kaba ia ka dewshrah ha Assam la tap kumjuh.
Hangne hangtai la iohi ia ki lynbung ki dieng sohot bad diengkseh. Ia ki lum la phiah da ki lhuh ba la them bad ba ka dur ki lum ki wah (scenery) kam long ym iasyriem kumba la shem ha England.
Ka wah ba kham heh ki pynlong ialade ki lhuh ba jylliew, kiba da itynnad katta katta ha kaba ia ki rud wah kiba jrong bad sharing bha bad ishyrkhei ban tur sha ki bad ia ki la tap da ki khlaw.
Ka jinglong ba bit ba biang ha ka jaka ka jingkloi ka leit ka wan bad ka jinglong ba pyngngad ka suin bneng ki rilum.
Wat lada ka sorkar phareng ka la pynlong ia ka Sohra (Cherrrapunjee) ka Civil Station ha kaba baroh ki kam sorkar la pyniaid lut nangne, hynrei namar ka jingjur eh u slap ha ki aiom slap, ka la pynlong ia ka sorkar ban ioh jaka kaba kham biang na ka bynta ban shna ia ki Sanatoria, ki jaka sah ki nongpang bad ruh ban buh ia ki len shipai.
Ka jingthmu ka sorkar ban buh ia ki Sanatoria ha ki rilum jong ngi kam da mut eh tang ia ki shipai ki swar hynrei na ka bynta ia baroh ki nong Bilat kiba don hangthie ha ki ri thor Surma jong ka Sylhet District namar ka jingkiew stet kaba jur bha jong ka jingwan buhai shnong jong ki dohlieh ym tang ban shu ia khaii hynrei ruh ban im kum ki kynrad ha Kathie ka rithor.
Kumta u Professor Oldham ia uba ka sorkar ka la phah jurip sha ka thain Nongjri, Umñiuh – Tmar, Pynursla bad Laitlyngkot, u la batai kumne :
“The elevation of Laitlyngkot is 5073 feet above the sea, ther is a fine table land free from jungle, the soil is of fair quality for a hilly country, and climate which is far preferable to that of Cherrapunjee, being much less humid, is very healthy and apparently well suited to the European constitution at all seasons of the year.
(Yn dang bteng)