Raphael Warjri
Ban kham iar shuh shuh ka rukom pyrkhat jong ki samla ka juk mynta dei ban pynshongnia ia kane ka bynta ba wat lada ka Ri India ka ñiew mynder-ri ia ki paidbah Khasi ha Ri Bangladesh, hynrei ki dang dei hi ki paradoh parasnam lajong. Katno tam lei lei ia la ki paradoh parasnam kiba na Them Barak bad Raidbah Karbi Anglong ha jylla Assam. Sa katno tam shuh shuh ia ki paradoh parasnam hapoh la ka jylla. Nalor kata dei ruh ban sngewthuh ba ha ka rukom kheiñ Khasi, kham tam ha ka longkur longjait ka dei ban tehsong salonsar ia kiba na jylla Meghalaya, jylla Assam, ki ba na Ri Bangladesh bad wat kito ki Khasi ki ba don sha kiwei kiwei ki jylla kum ha Manipur, Mizoram, Tripura bad kumta ter ter ba ki dei ki jong lajong bad ym don kaei kaei kaba lah ban phiah.
Ki paidbynriew Khasi kiba tip tynrai la ki riti dustur ki dei ruh ban tip la ka thymmei longkur longjait, ka ba kyrsoi na ka jutang tipkur tipkha. Lada kumta ym rung shuh ka pyrkhat ai jait sha u shynrang, da lei lei ruh. Kito kiba khluh ban aijait sha u shynrang ki dei ki ba synjor ka jingsngewthuh ha la ka thymmei bad ki tip tang la ka tynrai. Kata ka dei ka riti tipkur tipkha ba paka bad kan long pura lada dang iaineh ha la ka niam tynrai Khasi. Kaba lyngngoh ka long ba kito kiba la kylla la ka jingngeit sha ka pateng jutang Isreal, Hindustan ne Arab ki dang tip la ka riti tipkur tipkha. Ka ba khyllah bad kynshia pat ka long ba kito kiba dang iaineh ha la ka niam tynrai Khasi, kim tip shuh la ka thymmei bad ki tynneng ban aijait sha u shynrang. Ka stadtip imlang sahlang (Social Science) ka batai shai ba ka tynrai ki paidbynriew Aryan (Hindu/Muslim) na dewbah India kan sa kyntur shaduh kjat lum Makashang ban tyllep baroh kawei ka thaiñ shatei lammihngi hapoh ka sanspah ne hajar snem, khamtam lada dang iai kynrei ka shongkha khleh. Hapdeng kine kiei kiei baroh la sngewthuh ba ka Riti kheiñkur kheiñkha Khasi ka dei ka atiar bakhlaiñ bor tam ban kyrda na kata ka ban shah tyllep ha ki paidbynriew na dewbah India.
Ban pynshongnia kham skhem ia kane ka bynta la dei ban bishar bad puson ia ka khanamynnor katkum ki dak ki shin ba paw ha ka imlang sahlang. Ha kane ka thaiñ shatei lammihngi ka Ri India ka jingshah thombor ka ba jubor tam katkum ba kynmaw ha ka janor briew ka dei ka da ka Hima Bilat. Dei tang ki phareng ki ba la lah ban jopthiaw sha kane ka thaiñ ha ba nujor bad ki Mughal kiba la jop pyrthei ha shityllup ka dewbah India kim shym la lah ban kyntur sha kane ka thaiñ. Ha kane ka jingthombor jong ki phareng sha ka thaiñ shatei lammihngi ki la jied ia ka Ri Khasi ban shna ka nongbah synshar, nyngkong ha Sohra bad hadien ki kynriah noh sha Shillong. Ha kine ki jingjia ha ka khana mynnor, haba khmih ia baroh ki jaitbynriew kiba shah iuhroit than eh dei ki Khasi. Na ka daw ba la jied ia ka nongbah Shillong ha kito ki por ban long nongbah ia ka jyllabah Assam ka ba kynthup naduh Sylhet shaduh khappud Bhutan, kumta ki paidbah Khasi ki la shah banbeiñ ha baroh ki liang. Ka nongmuna ba tyng-kreiñ ka paw shynna hangne ha ka thaiñ shatei lammihngi ba kumno kita ki iktiar ba thombor ki lah ban pynkylla ia ka imlang sahlang bad byrsieh ia ka jaitbynriew. Na ka daw ba ka Nagaland, Manipur bad Mizoram ka iengskhem ban aireng ia ki phareng bad ba ki la kham don sha kyndong ba jyllei ki raieh raidam, kumta ki phareng ki kham jynjar ban tynruh ne bsut ha kita ki jaka. Ka Arunachal Pradesh kam pat da tyngkhuh than bad ki phareng ha ba shim kyllum bad namar ba jyllei ki raieh raidam, kumta ki phareng kim da iohlad ban bsuh. Namar kata ki jaka basuk ia ki phareng ka dei ha ka rithor Assam bad Tripura, kumjuh ruh ha Ri Khasi namar ba ki la lmun ban shongneh bad seng ia ka nongbah jong ka jyllabah Assam. Ha kita ki snem ki phareng kim da suitñiew ia ki jaitbynriew ba kyrpang kum ia ki Khasi, Garo, Karbi, Bodo, Kachari, Tripuri, Koch, Rabha, Lalung ter ter namar ba ki sngewsuk ban shu kynthup beit ha ka jyllabah Assam. Hynrei ki Naga, Manipur bad Mizo te kim ailad ba ki phareng kin kdup jubor ha jyllabah Assam, bad u Syiem Tripura ha kita ki snem u long uba donbor bad um shym la shah ban kynthup ha jyllabah Assam.
Kiwei kiwei kynthup bad ki Khasi ki la shah kynthup ha ka jyllabah Assam bad kane ka la hiar pateng ka rukom synshar haduh ban da ioh laitluid bad ynda wan sa ka sorkar India, dang iai kynthup ia ki Khasi ha ka jylla Assam, katba ka nongbah ka dei beit ha Ri Khasi. Lada tynjuh bniah ia kine kiei kiei lah ban poiphang ba katno ka Ri Khasi ka la shah thombor haduh ba ki jaka puta ba ker sawdong ia ka nongbah shillong kiba iar daiñ-ly-daiñ ki la shah knieh ha ka sorkar India bad mynta ki la hiar pateng sha ka shnat sorkar Ïada-Ri (Defense/ Cantonment land). Kat kata ka jingshah thombor ha baroh ki liang, hynrei ka jaitbynriew ka dang ieng rasong ban pynneh la ka snap tynrai bad la kheit ia u soh ka jingjop ha ba la ioh la ka jylla Rilum Meghalaya. Kiwei kiwei ki jaitbynriew ritpaid kum ki Bodo, Garo, Kachari, Karbi bad kiwei kiwei kim pat shah lynsher kumba shah ka Ri Khasi, hynrei la kumno kumno ka Ri Khasi ka dang ieng rasong haduh mynta mynne.
