
Raphael Warjri
Hadien ba la leit noh ki phareng, ki dkhar na dewbah India ki la tuid sha kine ki thaiñ haduh ba la tyllep kylleng sawdong, khamtam eh ha Ri Khasi. Ha ki jylla Arunachal, Nagaland, Manipur bad Mizoram kine ki dkhar na dewbah India kim da iohlad than ban kyntur bad na kata ka daw ki jyllei hi tang ha nongbah Shillong kaba dang dei ka jaka pdeng ha kaba wat ki para riewlum ruh ki jyllei bha ha Shillong. Ha kawei pat ka liang ka jylla Assam bad Tripura ka la shah kyntur jubor ha ki dkhar na shiliang pud jong ka East Pakistan mynshwa bad Bangladesh ba mynta. Ha jylla Assam kine ki dkhar Bangla kim da iohlad than ban kyntur namar ba ka Assam ka long ka jylla baheh bad ki briew ruh kim ailad ia ki ban wan mushlia than. Hynrei ha Tripura la shah tyllep syndon phar ha ki dkhar Bangla bad ki la knieh naphang haduh ban kamtrai syndon ia ka jylla baroh kawei, katba ki traimuluk riewlum ki la kylla shongthap bad poiei ha la ka Ri lajong. Ka mynsiem ban tehsong parajait parakhong, parakur parakha ka dang skhem triang ha ka imlang sahlang Khasi bad ha kiwei kiwei ki riewlum, hynrei haba khmih ha ki dkhar Bengali pat ki kham kheiñkor ia ka niam ban ia ka jaitbynriew. Na kata ka daw ki Hindu na dewbah India kin ai jaka riehtngen ia la u para Hindu na Bangla, hynrei kin kyntait bad ñiew nongshun ia u Bangla Muslim na Bangladesh. Dei ha kata ka rukom ba ka jylla Tripura ka la shah tyllep na ka daw ba ki para Hindu na dewbah India ki ai jaka riehtngen ia la ki parajait niam haduh ban da shah kyndang lut phar ki Tripuri na Tripura. Katba ha Assam ki Bangla Hindu kim ailad ia ki Bangla Muslim na khappud bad ki kham sngewjan bad ki Assamese Hindu.
Kumta haba phai sha ka Ri Khasi kaba la shah iuhroit naphang lin ha ki phareng, ha ki dkhar na dewbah India bad Bangla kynthup lang ki Hindu, Muslim, Sikh bad kiwei kiwei. Lada dei ki ba don ka riti aijait shynrang katta lah shah tyllep kum ha Tripura, hynrei na ka daw jong ka riti kheiñkur kheiñkha na ka kmie ba ka la tehsong ym tang ha jylla Meghalaya, hynrei ha jylla Assam, Manipur, Mizoram bad kiwei kiwei, kynthup ruh wat sha Ri Bangladesh. Lada shu shim khai ba ki Khasi ki aijait kpa, kumba lyngkar ka ioh lok khyllah ki kynthei Khasi, katta lah long Ri Dkhar. Ka jingshisha kaba ym lah ban len ka long ba ym donkam jingkheiñ jingdiah ban bishar ia ka jingkynrei ioh lok khyllah ki kynthei Khasi. Kane ka rukom kam long ha kiwei kiwei ki dkhar rithor ne dkhar rilum, ba hangne ha Shillong ne ha Meghalaya kiwei kiwei ki kynthei na ki dkhar rithor kim da don eh ban shongkha khyllah kum ki kynthei Khasi. Kumjuh ruh lada shim ia ki kynthei riewlum kum ki Naga, Mizo, Tripuri ne kino kino ki jait riewlum ki ban shongkha khyllah kat ba kynrei ha ki kynthei Khasi. Ia kane ka phang don kiba kynnoh na ka daw ka riti aijait kmie, hynrei ka dei ba ki shynrang Khasi ki la duh ia ka iktiar longkñi naduh kata ka snem 1918 haba ki phareng ki la batai stad ia ka riti bat khyndew jong ki Khasi. La shem ba ha ki longiing longsem ba dang khraw ka iktiar longkñi, ym ju don ki kynthei Khasi ki ban shlan ban shongkha dkhar, khlem da kubur u kñi rangbah. Nalor kata don kiba kdew ruh ba ka shongkha shongman ka dei ka kam arngut shijur ki ba la iamon, kata ruh kam long kumta ha ki dkhar riewthor ne riewlum. Barabor ki shynrang dkhar ki pynher krad ia la ki kynthei dkhar ki ba ialuh bad u shynrang riewlum khamtam u shynrang Khasi, wat ban pynjah rngai ruh kim sngew sang, kata ka thew ba lada iap ruh ym bynnud. Hynrei ha ka imlang sahlang Khasi shisien ba la iahap kurim, ym ju da pynthut shuh bad ki pdiang lang ha ka imlang sahlang lada dei ki kynthei bad u paradoh parasnam ne wat bad ki shynrang dkhar ruh. Lehse ki ba kham pyrkhing ha ka imlang sahlang Khasi dei tang katto katne kiba shongshit niam, ha kaba wat para ba long niam Khristan ruh ki iakhing haduh ban da pra ka longiing longsem.
Lada puson sani ka daw hi ba lyngkar ka longiing longsem Khasi ka dei ba la duh noh ka iktiar jong ki shynrang kum ki longkñi, bad ba la klun lut ki kynthei ia ka nongtymmen ka nongkynti khamtam ki khun kynthei khatduh.Ka imlang sahlang ka la kylla haduh ba bunsien ki shynrang Khasi ki la duh mynsiem bad lyngkar la ka jingim khlem kitkhlieh shuh ia la ka longiing longsem la ha iingtnga ne ha iingkmie, bad don ki khep ba ki shu long tang kum ki shakri jong ki para kynthei ki ba bat lakam ia ka nongkynti. Kumta, khnang ban pynbeit biang ia ka ba la sakma, dei ban aiti biang ia ka iktiar longkñi ha ki khun shynrang ban phikir ia ka longiing baroh kawei, bad ym dei ba kin leh donbor kumba leh ki khun kynthei khatduh. Lada ki nongkynti ba kynsai kynsai ha ka imlang sahlang ki la sepei bad shah knieh ha ki mynder lyngba ka kam ba shah pynbieit ki kynthei lane lyngba ka shongkha khleh, kumta ka la dei ka khep ban pynkupbor biang ka iktiar ha ki hynmen rangbah shynrang kum ki longkñi kiba kitkhlieh ia la ka lawei jong ka longiing longsem. Lehse don ki ba pyrshah ia kane ka ba la kdew, hynrei ka dei ka jingshisha ban pynneh biang ia ka riti tynrai katkum ba la buh ki longshwa manshwa bad ym dei kumba batai stad ki phareng.