Ka 5 tarik Jylliew ka dei kata ka sngi ban pynkynmaw ïa u khun bynriew satlak ka pyrthei ban pynneh pynsah bad sumar ïa ka mei mariang kaba ngi la shu shim wai na ki pateng ban wan. Mynta u snem, ka phang jong kata ka ‘World Environment Day’ ka dei kumno ban pyntreikam ïa ki buit ban pynkut ïa ka jingpynjaboh ki plastik lane ‘Solutions to Plastic Pollution’. Ngim da donkam than ban ïa pynkynmaw kaei ka jingbha kaba mih lada ngi sumar khuid bad ngi ïada ïa ka mei mariang kaba long kum ka kmie u khun bynriew satlak ka pyrthei.
Ngi la ïohi na ka por sha ka por, ba kane ka jingrakhe ka la shu long tang kum ka rongphong pyrthei. La shu pynlong ïa ki kam thung tynrai dieng ha man la ki jaka lane ki jingïalang lane ki jingïasyllok bad ynda la wai kita kiei-kiei baroh, kan kut ha ka jingïadihsha ha ki pela plastik bad ban bam ïa ki jingbam ba la song ha ki plastik! Ki heh ki haiñ sorkar kin wan sha ki jingïalang ba la pynbun khlieh da ki khynnah skul, kiba hap ban leit da ka jingbym banse, bad la shu kut noh tang ha ka jingthap kti ynda la dep kren uwei pa uwei u nongkren. Ka jingpynneh ïa ka mariang ka dei ban long baroh 365 sngi.
Ha kine ki sngi, ngi ïohi kumno ka Meghalaya High Court ka thalaiñ ïa ka sorkar bad ïa ki babu sorkar halor ka jingbym lah jong ki ban tehlakam ïa ka jingtih bad jingkit dewïong be-aiñ. Ba kin da dei ba don lang hapoh ïingbishar ha ka por ba shah thalaiñ, ngim artatien ba kin mih nangto na kamra hapdeng ka jingsaw kyrang na ka daw jong ka jinglehraiñ. Tangba kita kijuh ki heh sorkar kiba shah thalaiñ kin dei kijuh kiba ngin ïohi ha ki prokram ba rakhe ïa ka sngi pynneh mariang! Ka jingbym lah ban tehlakam ïa ka jingtih dewïong kaba khlem ïaid katkum ki kyndon ka ktah jur ïa ka mariang ha ki liang bapher-bapher. Kawei na ki jingshah ktah ba jur tam ka dei ka um ha ki wah kaba kylla bih na ka daw ka jingtuid ka ‘acid’ na ki krem dewïong. Ka jingailad ïa ki karkhana thang dewïong ba kin treikam wat haba kim pat ïoh ïa ka jingbit, ka la pynkylla bih ïa ka lyer ha kiba bun ki jaka jong ka East Jaiñtia Hills bad West Khasi Hills. Lada ym dei na ka jingtuklar ka High Court ka sorkar kam rat da phah khang ïa kita ki 57 tylli ki karkhana thang dewïong be-aiñ kiba don ha ka thaiñ Shallang, West Khasi Hills.
Hapdeng kine kiei-kiei, u Myntri Rangbah, Conrad K Sangma, haba wanrah ïa ka Mang Tyngka jong u snem 2023-24 ha u Lber mynta u snem, u la ïathuh ba kumba ka long mynta, ka jylla ka pyntreikam ïa ki projek ba wan nabar (Externally Aided Projects) kiba shongdor haduh T. 2,500 klur ha ka liang ban pynneh ïa ka mariang, ki khlaw ki btap bad ban pynlang ïa ka um. Ha kajuh ka por, u Conrad u la pyntip ba ha kine ki san snem ba la dep, la dep ban thung 88 lak tylli ki tynrai dieng bad na kine, la khmih lynti ba kin don ki khlaw kiba heh kumba 10,000 Hectare.
Ha kajuh ka por, ka sorkar ka pyntreikam ïa kata ka ‘Payment for Ecosystem Services’ Project ba la tip kum ka Green Meghalaya bad kane ka dei kaba heh tam ha ka Ri. Hapoh kane ka projek, ka sorkar ka la dep ban ai pisa T. 13 klur ha u snem 2022-23 sha ki kynhun bapher-bapher ban pynshlur ïa ki ban pynneh pynsah ïa ki khlaw ki btap. Lyngba kane ka projek, ka sorkar ka antad ba kumba 50,000 Hectare ki jaka khlaw kin shah pynneh pynsah bad ha ki san snem ban wan, yn ai ïa ka pisa kaba T. 250 klur sha ki kynhun bapher-bapher. Nalorkata, u Conrad u la pynbna ba ha ka sien banyngkong, ka sorkar ka la wanrah ïa kata ka ‘Climate Action Budget’ lane ka Mang Tyngka ban ïakhun pyrshah ïa ka jingkylla ka mariang bad suiñ bneng ha ka jinglut kaba T. 3,412 klur na ka bynta u snem 2023-24.
Kine ki sien jam ba la pynbna da u Conrad ha u bnai Lber ki biang lada lah shisha ban pyntreikam ïa ki 100 na ka 100. Hynrei ngi kwah pat ban kylli ba mano ba ju leit jngoh ïa kita ki 88 lak tylli ki tynrai tieng ba la dep thung ha kine ki san snem? Na kine ki 88 lak tylli, katno kiba la ïap jlop bad katno kiba la khie la san? Kam myntoi ban shu ïa thung ïa ki tynrai dieng lada ym lah ban sumar. Lada ka long ha kane ka dur, ka ïasyriem bad ka jingpynshna snad ïa ki briew ki bym don shñiuh.
