Ki Jingmyntoi bad jingeh kiba ngi ïoh na ki Diengkseh

Kine ki kseh bilat kim bun ne pahuh kumba long u diengkseh Khasi.

(Hato ngin kmen lada kyrduh ka bording elektrik bad ka umrep-umdih?)

Ka jylla Meghalaya ka long ka jylla ba don shibun ki lum ki them, ki riat ki ram, ki wah ki kshaid bad ha ka ruh don shibun ki khlaw ki btap, ki jingthung ki jingtep, ki jhur khlaw ne ki kynbat dawai bad ki jait dieng bapher bapher kiba riewspah, ba itynnad bad kiba ithiang shisha ban peit. Ban kham shai ki nongpule, ki khynnah skul ki khynnah kolej bad khamtam ki nongrep ai ngin bynta ïa kita ki dieng bapher bapher tang ha ki ar bynta. Kawei ka bynta ka dei shaphang ki diengkseh (pine trees) ne ki lum kseh kaba ngin ïa phylliew jingmut kham bniah hangne bad kawei pat ka long ki diengmet ne ki khlaw diengmet ba la tip kyllum kum ki rainforest.

Ki diengkseh ki don kumba san-hynnriew jait ei ei bad ki diengmet pat ki don bun bun jait. Lait na u diengkseh khasi (Pinus khasiana) uba ju mih ha kylleng ki jaka lum (high and mid altitudes) jong ka East Khasi Hills, West Khasi Hills, Jaiñtia Hills bad ka Ri-Bhoi District, ïa kiwei pat ki diengkseh la ju tip kyllum kum ki kseh phareng ne ki kseh bilat. Kine ki kseh bilat kim bun ne pahuh kumba long u diengkseh Khasi.

Ki jingmyntoi (advantages) ba ngi ïoh na ki kseh khasi ki long ba kine ki dieng ynda ki la heh la san, ki trai dieng ki ïoh kamai pisa ban die diengïap na ka bynta ka shet ka tiew ne ban die diengsawdong ban ot ban stah lyntang na ka bynta ka shna ïng shna sem ne ban shna ïa ki miej ki shuki, ki alamari, ki duli bad kiwei kiwei (furnitures). Ki diengkseh ki wan rah ïa ka jingjyrngam, ka jingikhuid jingisuba, ka jingpyngngad bad jingsngew tngen ka Mariang. Ki ïarap ruh ban pynwan dur biang ïa kito ki jaka shrah bad ki lum syllen (waste / barren lands). Ki symbai diengkseh ki long kiba pahuh bad kyrhai ban ïoh hynrei ym ki symbai jong ki diengmet bapher bapher.

Ha ka liang ka rep kba, lada ngin sieh da ki tnad kseh ha ki jaka ba ju rung ka um sha ki hali ne ki pynthor (‘tien um) kan ïarap ban pynher ne pynphet krad (repel) ïa ki khñiang kiba ju sop bad bam ïa u sla jong u kba (leaf folders) namar kine ki khñiang kim lah shah ïa ka jingsma ka khleiñ kseh (turpentine oil). Ka khleiñ kseh ka ïarap ruh ban pynïap ïa u sohpailen uba ju don ha ki pynthor kba. Une u sohpailen u ju pynthut bha ïa ka koit ka khiah ki jyntang kba bad lada u bun palat, ka jingbah soh u kba kan duna. Ïa kine ki ar tylli ki lad jingïada (jingstad tynrai) la ju leh naduh ka por ki mynbarim. Ha kaba ri jingri pat kum ïa ki syiar, kiba bun ki ju ïa kynduh jingeh namar ka jingboi ki khñiang kiba la tip kum ki simet. Ban pynduna ne pynduhjait ïa kine ki simet lah ban leh da kaba buh da u ñiuhkseh ha ki sem syiar. Haba leh kumne baroh ki simet kin leit snoh ha u ñiuhkseh bad da kaba suk pat lah ban thang ha ka ding ïa une u ñiuhkseh uba la boi la snoh da kine ki simet.

U ‘ñiuh kseh (pine needle) u long ruh ka jingkyrkhu ïa kito ki longïng kiba duk bad kham kyrduh namar ki ïoh ban shna ïa ka tynsok (mattress) ban thiah ne pynaram ïa ka met ka phad. Kine haneng ki long khyndiat ki jingmyntoi ba ngi ïoh na ki diengkseh. Lada ngin tih kham bniah pat shaphang kumno ki diengkseh ne ki lum kseh ki wan rah ïa shibun ki jingeh ïa ki shnong ki thaw bad khamtam ïa ka rep ka riang (disadvantages), la dei ka por ba ngin ïa ngam kham jylliew bad pyrkhat ïa kine ki mat ne ki phang bala kdew harum :-

1. Lada ngin dung ne tylliat ïa ki ‘ñiuh kseh ba dang sei lung ne ba dang im ha u thlong ne ka mashin tylliat (grinder) ngin lap ba un shu sngem malu mala namar ha u ‘ñiuh kseh ym don um kumba ju don um ha u sla pudina ne ha ki sla jong kiba bun jait ki jingthung. Ynda u ‘ñiuh kseh u hap hapoh khyndew (kumba long ka plastik), un ym pyut satia ban pynsboh ïa ka khyndew hynrei u shu kylla rong (na ka rong jyrngam sha ka rong ktieh). Lada ngin buh ‘ñiuh kseh ha sem sniang kumba shi snem-ar snem ei ei bad lada u sniang un ïuh ne kyrñiom katno katno ruh, u ‘ñiuh kseh un ym pyut ban kylla sboh. La ju lap ruh ba ka jaiñ kaba ngi suh tynsok ka kloi bha ban pyut katba u ñiuh kseh pat u shu lywet lyngkhot lyngkhai bad u tyrkhong raw-raw.

2. Ki lum kseh, tang khyndiat eh ki lah ban ïada ïa ka ‘dew sboh ban ym shah rong noh ha ka um slap namar ki ‘ñiuh kseh ki rit bad raikhoh kum u thyrnia. Ha ki bnai lyiur, ïa kaba bun ka ‘dew sboh (top soil/fertile soil) la ju rong noh da ka um slap sha ki jaka them. Lada ngin leit ïaid kai pyngngad da ki kjat suda (bare-feet) ha ki lum kseh ngin lap ba ka khyndew ka eh bad ka dung ka thar ïa ki sla kjat namar ka jingtyrkhong jong ka. Namar kane ka jingtyrkhong ki lum kseh bunsien kim lah ban bat ne kynshew (harvest) ïa ka um slap wat la jur slap katno katno ruh (no water conservation). Kaba bun ka umslap ka shu tuid sepei sha ki jaka them (run off) bad tang khyndiat eh ka ksam bad sahkut ha ki lum kseh.

Ïa ki shyngyiar bad umpohliew kiba ju don harud ki khlaw diengmet kiba pynmih bad pynkyrsoi ïa ka umdih kaba bang bad ba shngiam ngin ym lap satia ba kin don ha rud ne ha trai ki lum kseh kiba la palat ïa ka 25 ne 30 snem. Hangne ngi dei ban sngewthuh ba ki lum kseh ki wan rah ïa ka jingkyrduh ka umrep umriang, ka umbam umdih bad kumjuh ka jingkyrduh um ban bsa ïa ki pung ba pynmih ïa ka bording elektrik (kum ka pung Umïam ne ka Umïam Lake jong ka MeSEB). Mynta kane ka pung ka ju ïoh um kham pahuh tang ha ki bnai lyiur bad ym ki bnai tlang namar jan baroh ki tyllong um jong ka (catchment areas) ki lah syllen ne jyllei da ki diengkseh.

3. Ki lum kseh bunsien ki long kiba khuid ba suba bad kiba lah ban ïohi lyngba na kawei ka tduh sha kawei pat ka tduh. Ki sim ki doh bapher bapher kiba ju bam bad im da ki khñiang kiba ju pynjulor ïa ka rep ka riang kim ju shna skum ha ki diengkseh (lait noh ka tyngab) namar ha ki lum kseh ym don jingïada ïa ki. Ki mrad khlaw ba bun jait kim ju shong ju sah ha ki lum kseh hynrei ki shu ïaid lynti lyngba jong ki namar ym don jingbam ïa ki. Ki jhur khlaw ba bang bad ba shngiam kiba tei ïa ka met ka phad ne ki kynbat dawai ba bun jait (medicinal herbs) bad kiwei kiwei ki jait jingthung kim lah ban khie ban san ha ki lum kseh lait noh tang uwei-ar kum u sohpangkhlieh (Lantana khasiana/camara) bad u tit syiar (wild mushroom).

Ki kynbat dawai kiba ju mih ha ki tnad jong ki diengmet, da lei lei ruh ngin ym lap ha u diengkseh. Ka daw ka long ba u ‘ñiuh kseh bad ki diengkseh ki pyntyrkhong, ki pynkthang bad pynbun ïa ka asid (acid). Ka khyndew na ki lum kseh kaba lah dep thew ne dep test ha ka Laboratory jong ka Research Station, Jowai, kaba dei ka tnad jong ka rep ka riang ha Jaiñtia Hills, ka pyni ïa kata ka pH ba ka poi tang 5.3, 5.4, kaba mut ba ka acid ka khlaiñ bor bha ban pynkthang ïa ka khyndew (strongly acidic). Ka pH ka dei ka dak ne ka jingthew ban pyni ïa ka jinglong jingman ka um ne ka khyndew bad ban tip ruh ïa ka jingdon ka acid ha ka um ne ka khyndew lane ka pH ka dei ka jingthew ïa ka jingkthang mluh (acidity) ne ka jingblad mluh (alkalinity) ka um ne ka khyndew.

Ka jingthew ïa ka pH ka dei naduh 1 haduh 14. Lada ka pH ka long 1 haduh 4.5 ka mut ba ka acid ha ka khyndew ka jur bad khor bha ka jingkthang (extremely acidic) kum kito ki khyndew kiba don ha ki par dewïong. Ka pH ba 4.6 haduh 5 ka pyni ba ka acid ka dang khlaiñ bor kumjuh (very strongly acidic). 5.1 haduh 5.5 ka pH ka mut ba ka jingkhlaiñ bor ka acid ka dang pynkthang ïa ka khyndew (strongly acidic). Ka pH ba 5.6 haduh 6 ka kdew ba ka bor jong ka acid ka shu long pdeng (medium) bad ka pH ba 6.1 haduh 6.5 ka pyni ba ka bor jong ka acid ha ka khyndew ka shu long malu mala (slightly acidic). Naduh 6.6 haduh 7.3 ka pH, ka mut ba ka khyndew kam kthang ne bang mluh hynrei ka shu long pdeng (neutral) bad ka pH ba 7.4 haduh 14 ka pyni ba ka khyndew ka blad mluh bha (alkaline) kum kito ki khyndew ba don ha ki par mawshun.

Khnang ba ka rep ka riang kan long kaba kham seisoh, ka ophis jong ka rep ka riang (Agriculture Department) ka ju hikai bad kyntu ïa ki nongrep na ka por sha ka por ban phah thew ne phah test ïa ka khyndew. Lada lap ba ka acid ka don bun ha ka khyndew, la ju hikai ïa ki nongrep ban ber da ka shun kpu ne shun powdar (slaked lime) shwa ban lur ne ban rep ban riang khnang ban pynduna ne pynïap ïa ka acid. Ka khyndew kaba don ïa ka pH 5.5 haduh 6.5 ka biang bha ban rep ïa ki jingthung kum u slasha, u kba ne u phan. Lada ki nongrep ki sngewthuh kham bha shaphang ka jinglong ka khyndew ne ka pH, ka rep ka riang ruh kan bha bad ai jingmyntoi ïa ki.

4. La ju lap barabor ba ki pung dohkha ne ki pynthor kba kiba don harud ki lum kseh, ki dohkha ki shim por ban heh ban san bad u kba ruh um lah ban kha tynrai ne bah soh shibun (stunted growth). Haba ka long kumne, ka Jylla kan ïai sahdien ha ka jingpynmih khambun ïa u kba u khaw bad kumjuh ïa ka ri dohkha. Ka daw ka long ba ki um ba ju mih na ki lum kseh ha ki bnai lyiur ki don kham bun ka acid bad ki jingbam kiba tei ïa ki dohkha ne u kba ki duna bha ha kum kine ki um. Kine harum ki long ki pH jong ki um nongmuna (water samples) kiba lah dep thew ne dep test ha ka Laboratory jong ka Research Station, Jowai bad ha ki Laboratory jong ka Zoology bad Bio-Chemistry Department ka Saint Edmund’s College ba la ïarap mon sngewbha da i Dr. D.R.Thangkhiew, Head of Department, Department of Zoology:

a) Ka pH jong ka um ba jreiñ na ki lum kseh shwa ban poi ka shnong Pommura (East Khasi Hills) ka long 6.1, 5.73 bad 5.8 (medium). Kane ka um ka duna acid namar la lum bad thew ïa ka tang hadien shisngi ba hap u slap.

b) Ka pH jong ka um ba la lum na i wah duid (stream) na Ngam Jylliew, ka jaka ba don harum ka shnong Mawryngkneng (East Khasi Hills) ka long 6.4, 6.3 bad 6.36 (slightly acidic).

c) Ka pH jong ka um slap ba hap ha sor Shillong (Lumkshaid) ka long 6.4, 6.16 bad 6.28 (slightly acidic) bad ka pH jong ka um slap ka sor Jowai (Lad Thalaboh) ka long 5.7, 5.8 bad 5.95 (medium).

d) 5.8 pat ka dei ka pH ba la thew ha Research Station, Jowai ïa ka um ba la lum na ka lum kseh kaba don ha rud ka pynthor neng, hajan ka wah Myntdu, Jaiñtia Hills.

e) Ka pH jong ka um ba mih na ka lum ba don shibun ki diengkseh bad khyndiat ki diengmet (mixed forest) ha trai ka shnong Mookyndur (Jaintia Hills) ka long 5.5, 5.48 bad 5.52 (strongly acidic).

f) Ka pH jong ka um kor (tap water) ha Research Staion, Jowai ka long 6.64 (neutral). Ka pH jong u ‘ñiuh kseh ba la tylliat pynlwet bha bad uba la khleh lang bad kane ka um kor ka poi tang 3.49 bad kumjuh ka pH jong u ‘ñiuh kseh (ba la dep tylliat) uba la khleh bad ka um kor ba la pynkylla jynhaw (distilled water) kaba don ïa ka pH 7.25, la shem ba ka poi tang 3.38 (extremely acidic).

Na kine ki pH ba la kdew haneng, mangi ki paidbah bad khamtam ki nongrep ngi dei ban sngewthuh kumno ki diengkseh ne ki lum kseh ki wanrah ïa shibun ki jingeh ha ka rep ka riang. Lada ngin rep jhur, thung syntiew, thung sohtrun ne thung ïa ki tynrai diengsoh bapher bapher ha trai ne hapoh ka jylli (canopy) u diengkseh, kine ki jingthung kin ym plung ban khie ban san. Haba bishar bniah pat ïa ki pung dohkha bad ki pynthor kba kiba ju don harud ki khlaw diengmet (rainforests) la ju lap ba ki dohkha-dohpnat ki kloi bha ban heh ban san namar ki ïoh pahuh ïa ki jingbam ba la tip kum ki plankton (ki khñiang rit ne kita ki microscopic organism) ba la wan rah wan rong da ka um bad kumjuh ruh u kba u ju kha tynrai bad bah soh shibun. Ynda la dei ka por ïa u kba ban ih, man la ki tynrai kba kin noh rynjup rynjup namar ka um na ki khlaw diengmet ka long kaba bang bad ba shngiam bha ïa u kba.

Ka pH jong ka um ba kyrsoi na ki khlaw diengmet ka shnong Nongjri (Ri-Bhoi) ka long 5.9, 5.8 bad 5.85 (medium pH). Lada ngin ai um ïa ki syntiew da ka um kaba don ïa ka pH 5.5 haduh 6.5 (medium pH), ki syntiew kin heh kin plung bad kin suh sieng suh iwbih (kumba la batai da i Dr. J.K.Durong, i Director ka Agriculture Department bad iba la shongthait na kane kam ha u snem 1998). Kat kum ka jingwad bad jingtih bniah i Dr. D.R.Thangkhiew, i batai ba ka um kaba don ïa ka pH 6.4 haduh 7.7 (neutral pH) ka long ka um kaba biang bha ban ri ïa ki dohkha ki dohpnat.

5. Jan baroh ki mrad bad ki sim ki doh ki ju bam ruh ïa ki soh khlaw ryngkat ïa ki symbai. Hynrei namar ba ka kpoh jong ki kam lah ban tylliat (digest) ïa kita ki symbai, kumta, haba khot ka Mariang (nature`s call) ne haba ki leit pañkhana ki ju pynmih noh ïa kita ki symbai ryngkat ka jaboh (eit) jong ki. Namar ba ka eit ka dei ka sboh, tang hadien shisnem ne katto katne por ki symbai ki kloi ban khie ban san (germinate) bad dei kumne keiñ ba ki mrad bad ki sim ki doh ki ïarap ban pynsaphriang kylleng kylleng ïa ki tynrai jingthung ha sla ka Mei Mariang (dispersal of seeds).

Ïa ki sim bad ki mrad khlaw kum u hati, u khla, ka skei, u risang, u sniang, ki shrieh bad kiwei kiwei bunsien ngin lap ba ki im bad ki shong ki sah tang ha ki khlaw ba bun ki diengmet ne ki khlaw rben. Kine ki jingthaw jong U Blei ki ïarap ban pynbha bad pynlong ryntih ïa ka Mariang ïa kaba la tip kum ka ecological balance. Lada ka ecological balance ka dang biang, ka jingim jong ngi ki bynriew kan biang bad don jingshngaiñ. Lada ngin phai sha kylleng ka Jylla (lait noh ka Garo Hills) ngin ïohi ba ki khlaw diengmet ki la duna shibun bad sdang duh jait bad la mih kham bun da ki lum kseh. Haba ka long kumne ki mrad bad ki sim bapher bapher kin phet bad krih noh sha jngai bad ka jingduhnong kaba kham khraw kan ym dei ïa ngi hynrei ïa ki khun ki ksiew bad ki pateng ba shadien.

6. Ki jyrmi (creepers) ba bun jait kim ju kham pur ha u diengkseh lait noh tang uwei-ar kum u jhur piskot (chow chow). Ki rawon khwai dohkha (anglers) ki ju bynñiaw bad dukha mynsiem namar lada kin leit tih wieh (earthworm) na ki lum kseh ban khwai dohkha ne khwai dohthli kin ym ïoh satia namar u wieh um ju shong ju sah ha ki lum kseh namar ba duna ki jingbam bad ba tyrkhong palat ka khyndew. U wieh u ju ïarap ban pynkylla sboh ïa baroh ki jait sla da kaba bam ïa ki hynrei ym ïa u ‘ñiuh kseh. Ki riewstad ki ong ba u briew u dei ban kheiñ bad ñiewkor ïa ka ‘dew sboh kaba kyrshan ban bsa bam ïa ka jingim jong u, junom la junom bad pateng la pateng (man owes his life to a six-inch layer of fertile soil).

7. Ka jinghap slap ha kine ki khyndiat snem ka la nang duna bad ka daw (lehse?) ka long ba ka evaporation ne ka jingpynmih jynhaw na u `ñiuh kseh ne ki lum kseh ka duna palat namar ka jingtyrkhong jong ki. Haba duna ka jynhaw ban kiew sha sahit bneng, ka jinghap ryntih u slap kan duna bad haba duna u slap yn mih sa tang ki jingeh ba har-rukom kum ka koit ka khiah, ka jinghiar ha ka rep ka riang bad ka jingduna um ne jingringswai ki pung ka MeSEB. Ban sakhi ne pynshisha ïa kane ai ngin peit thuh bad bishar bniah ïa ka jingïoh slap ki shnong ba don markhap bad ka pung Umïam jong ka MeSEB kum ka Mawlyndep, ka Umbir, ka Umsaw, ka Umbang, ka Sumer, ka lad Umroi, ka ICAR Complex, ka Nongsder (Ri-Bhoi District) bad ka Mawïong (East-Khasi Hills). Ha ki bnai lyiur kine ki shnong ki ju ïoh slap jan manla ka sngi (ha ki por janmied) namar ba ka evaporation na ka pung Umïam ka ju jia manla ka sngi. Kumba long 25 ne 30 snem mynshwa baroh baroh ngi ju kynmaw ïa u slap ba 9 sngi 9 mied hynrei mynta pat ka long kaba sngewsih ba ngi ïoh ïa u slap uba tang katto katne kynta lane tang 2-3 sngi lynter. Kane ruh ka ju jia lada don kita ki jingphaloh ne ki ‘erïong ‘erngit (cyclone) ha ka duriaw bah jong ka Bay of Bengal.

8. Ïa ki khlaw diengmet la ju tip ba ki dei kita ki wind breaker kiba ju ïarap ban pynpra ne pynduna ïa ki bor jong ka lyer khnang ban ïada ïa ki shnong ki thaw ban lait na ka jingshah lyngshop ne jingshah khyrwait ha ki bor jong ka kum ki ‘erïong ‘erngit namar ki khlaw diengmet ki long kiba dap bad rben da ki jingthung bapher bapher. Ki lum kseh pat kim lah ban pynpra ne pynduna ïa ka bor ki ‘erïong ‘erngit namar ka jingstang bad jinglyngkhuit jong ki. Haba jur ka lyer, ka ‘dewsboh na sla khyndew ka ju shah rong noh sha jngai bad sha ki jaka them bad suki suki ki kper ki phrah ki sah sa tang ka ‘dewksang ne ka ‘dewlyngki (sub-soil) ka bym pynmyntoi ei ei ïa ka rep ka riang. Ka lyer ka ju rong ruh na kawei ka shnong sha kawei pat ka shnong ïa ki khñiang jingpang ba bun jait kiba ktah ïa ka koit ka khiah ki jingthung ki jingtep, ki jingri ki jingdup bad kumjuh ïa ngi ki briew (air-borne diseases).

9. Ka jingbam shngiam ka ding ha ki bnai tyrkhong ka kham jur ha ki lum kseh namar ka jingtyrkhong u ‘ñiuh kseh. Ka ding ka dei ka nongbam duh ym tang ïa ki jingthung ki jingtep hynrei ïa baroh ki phngit jingim bapher bapher (beneficial micro-organisms) kiba ai jingmyntoi ïa ngi ki briew bad ka Mariang kumjuh.

10. Ka jingeh kaba khatduh kaba ngi ïa kynduh na ki lum kseh ka long ba kiba bun ki wah duid bad ki wah bah (streams and rivers) ki la sdang ban ring tyrkhong ha ki bnai rang ne ki bnai tlang. Watla mynta ngi im ha ka juk jong ka stad saïan, hynrei da lei lei ruh kata ka jingstad kan ym lah ban ïarap ei ei ïa ka jingkyrduh um lada ka jingpynjulor ïa ka Mariang bad ka jingpom ïa ki diengmet khlem da kheiñ da diah bad bishar bniah ka dang ïai bteng kumjuh. Kumba la kdew shakhmat, ki khlaw diengmet ki ïarap ban bat ban kynshew ïa ka um slap (ïa kaba la tip kum ka Natural Rain Water Harvesting). Ka umrep umriang bad ka umbam umdih ba bang bad ba shngiam ka ju mih bad kyrsoi ha baroh ki saw aïom na kine ki khlaw.

Khnang ban ïoh biang ïa ka Mariang kaba pahuh pahai ha ka umrep umriang, ka umbam umdih kaba khuid bad ba shngiam bad kumjuh ruh kumno ki pung ba pynmih ïa ka bording elektrik kin ym ring swai ring tyrkhong ha ki bnai tlang, ka la dei ka por ïa ngi ban pynduna ïa ki diengkseh bad ban pynbun bad pynneh pynsah ïa ki khlaw diengmet kiba dang don hangne hangtai da kaba thung bad pynroi shuh shuh ïa ki. Ïa ki diengmet dei ruh ban thung ha ki lum kseh lane hapdeng ki diengkseh namar ki diengmet ym tang ba ki bat ki kynshew ïa ka um slap hynrei ki sla jong ki (leaf-mould) ki ïarap ban pyntngen, pynbha bad pynsboh ïa ka khyndew. Ka khyndew kaba sboh ka im bad ka ai jingim hynrei ka khyndew kaba tyrkhong bad ba lyngki kan ym ai jingim.

Ban pynshisha ïa kane ai ngin leit ïaid kai ha ki khlaw diengmet da ki kjat khlem phong juti (bare-feet) bad ngin lap ba ka khyndew ka shong tngen shong sngem ha baroh ki saw aïom bad ka jem ruh kum ka Karpet ba ju siang ha ki ïng ki sem. Ki `law adong ba la tip kum ki `law kyntang ne ki `law lyngdoh (sacred groves) bad kumjuh ki khlaw raij kiba don shibun ki diengmet ki dei ki nuksa ba paka eh. Na ka jingïohi jngai ki longshwa manshwa kine ki khlaw ki dang neh dang rben haduh kine ki sngi namar ym don uwei ruh u ban nud ban pynjulor ïa ki ïoh shah khyrwait ryndang ha u ksuid u khrei. Ki longshwa manshwa ki ai jinghikai kumne namar ki la ïohi bad sngewthuh lypa ba ki pateng ba shadien kin ïaleh kat lah kat ïai ban khwan bad pynmyntoi tang ïa lade. Lada ki khynnah skul ne khynnah kolej kin tih kham bniah ïa kane ka phang, kan ïarap shibun ban pynmyntoi ïa ka jingpule bad ka jingim jong ki lashai lashisngi.

Kum kito ki jingim bad ki jingthaw bapher bapher kiba ju ïarap ban pynbha bad pynlong ryntih ïa ka Mariang ne ka ecosystem, ai ma ngi ki bynriew kiba dei ki jingthaw ba kham kyrpang jong u Nongthaw u Nongbuh ngin shim ha lade ïa ka lyngkor kaba khia katta katta ban pynbha bad pynneh pynsah ïa kane ka Mei Mariang kaba bsa bad ai bam ai buiñ ïa ngi manla ka sngi bad ban pynwandur biang ïa ka ecological balance kaba la jan duh jan ïap. Baroh ngi sngewthuh ïa ka jingkordor ka umbam-umdih, ka umsleh-umsum kaba pahuh bad kumjuh ruh ka jingdonkam ïa ka bor ding elektrik ha baroh ki 24 kynta. Kumta, ha manla ki tyllong um (catchment areas) ai ngin pynrben da kaba thung shibun ki diengmet bad ai ngin ïada noh ïa ki mrad khlaw bad ki sim ki doh ryngkat ki dohkha-dohpnat da kaba ai lad ïa ki ban nang kharoi ha pneh ka Mei Mariang. Kane kan dei ka jingkitkhlieh (onus) jong ngi ki pateng ba mynta khnang ban shngaiñ ki pateng ki ban wan.

Ai ngin kynmaw ruh ba ka jingpah jong ki mrad bad ka jingrwai jong ki sim ki doh ka dei ka dak ka shin jong ka jingshngaiñ haba ngi ïaid lynti ha ki lum ki wah ne ki khlaw ki btap bad kumjuh ruh ai ngin kynmaw ba ki dei ki sur jingrwai kiba thiang tam kiba pyntngen bad pynpyngngad ïa ki jingmut jingpyrkhat jong ngi ki briew. Baroh ngi tip ruh ba kane ka pyrthei kam dei satia ka jaka shong tang ïa ngi ki bynriew hynrei ka dei ruh ka jaka shong jaka sah jong baroh ki jingim ba la bynta kyrpang da U Trai Nongthaw Nongbuh. Ai ngin ïa shong ïa sah ryngkat ryngkat bad kine ki jingim junom la junom da kaba tyngkai bad adkar noh (refrain) ka jingpyndonkam thlap shi thlap ïa ka jri siat sim (batur/catapult) bad daiñ shi daiñ ïa ka suloi shiktang arktang namar ki khun ki ksiew kin donkam ruh ïa kine ki jingim.

Wat la ka Jylla jong ngi ka don pahuh ïa ki lum kseh, ngi dei pat ban kynmaw ba ki diengkseh ne ki lum kseh kim dei satia ki khlaw bad khlem ki khlaw ki btap ka jingim jong ngi ki riewlum kan ïai long kaba dum, ba jynjar, bad kaba lanot khait.