Ko kynrad bynriew sngewbha map bad isynei lem ïa ngi

Hato ngi da dei shisha ki kynrad?

(Lano ngin don ki shkor ban ïohi, ki khmat ban ïohsngew bad u shñiuh ban pyrkhat?)

Bah K. D. Kharkongor

Jan baroh ngi tip ba ïa kane ka pyrthei la thaw ym tang ïa ngi ki khun bynriew hynrei la mang bad bhah kyrpang ruh na ka bynta jong baroh ki jingim kum ki dohum ki dohthli, ki sher-syngkai bamon ne ki shymprong-kynriah-da-dien, ki puit ki jakoid, ki wieh ki japieh, ki bseiñ ki tyrpud, ki kruiñ ki dkhiew, ki khnai ki dkhan bad ïa baroh ki mrad ki mreng, ki sim ki doh, ki khñiang ki ksiah kum ki thapbawa, thapbalieh-thapbalong bad ruh ki ngaptung ki ngaptem. Kine ki jingim ki don la ka bynta bad synñiang ba phylla kumno ban pynbha, pynryntih bad ban pynneh pynsah ïa ka jingitynnat bad jingiphuh-iphieng ka Mei Mariang ryngkat kiei kiei baroh kiba don ha ka khnang ban wan rah shuh shuh ym tang ïa ka bha ka miat jong ki hynrei kumno ban pynshngaiñ, pynmyntoi bad wat ban pynriewspah (pynriewspah???) ïa ka Jylla bad ka jingim jong ngi ki nongshong shnong pateng la pateng. Kumta, kine ki jingim ki don ruh ka hok tynrai ban long trai bad ban kha ban roi ha sla kane ka pyrthei shong basa ba tang shi por shi `rta kumba don hok mangi ki bynriew kiba ju kam ba ngi dei kita ki kynrad ba halor tam eh. Hato ngi da dei shisha ki kynrad?

Lait na kine ki jingim kiei kiei baroh kin shu long lehnohei lada ngin klet pat ba ki jingthung ki jingtep naduh ki kba ki krai, ki sohphlang ki nei, ki ja-ut ki ja-thang, ki ja-ngew ki ja-raiñ, ki jhur ki jhep, ki soh ki pai, ki dieng ki siej, ki tyrkhang ki phlang bad wat ki ñiut bad kynbat dawai ki dei pat ki jingim ba kongsan tam ban ïa ngi ki briew, ïa ki mrad bad kumjuh ruh ïa ki sim ki doh. Na ki jingthung jingtep mih ki syntiew ki skud bad na ki syntiew ki skud mih ki soh ki symbai bad na ki symbai ki rnai ka jingim ba shilynter kan ïai bteng khnang ba baroh ki jingim ba thngan bad ba thynrang kin ïoh pahuh ka bam ka dih na sla ka Mei Ramew. Kane keiñ dei ka shalyntem jong baroh ki jingim U Nongthaw U Nongbuh. Ten khnang ba kane ka shalyntem jong ki jingim (the cycle of flora and fauna) kan ïai tyllun pateng la pateng, ka dei pat ka kamram jong ngi ban kynmaw ba baroh ki jingthung ki donkam ïa ka um ka ban kyrsoi shilynter junom ryngkat ka khyndew kaba sboh kaba im bad ym kaba jew kaba kthang ne kaba lah ïap bad ring tyrkhong-ringswai. Ka khyndew kaba ïap da lei lei kan ym lah ban bsa bam ïa ki jingthung bad ki jingthung jingtep kin ym lah ban pynbiang bam ïa ngi ki briew, ïa ki sim ki doh ryngkat ki mrad ki mreng lada ïa ka Mei Ramew ka Mei Mariang kaba la ap sa tang da ki jingma yn shu ieh beiñ ieh khunswet khlem da pyrkhat pat kumno yn sumar sukher bad yn pynbha bad pynsboh ïa ka. To ngin ïa mutdur bad pyrkhat ha lade shimet shimet aïu kan jia ïa ka jingim ki khun ki ksiew lada yn ym don shuh ki jingthung jingtep bad ka umbam ka umdih? Hato ka spah ka pliah ne ka pisa ka sbai kaba ngi lum bad tyngkai kyrpang kan lah ban pynhun ïa ka jingdawa bam ka kpoh ne ka jingthynrang um u pdot ryndang?

Wat la ngi sngewthuh lut ïa kine baroh ka long pat kaba kthang hi ngang ban shem ba bun na ki jingim ba la buh kyrpang da u Nongthaw u Nongbuh ki lah duh jait bad jan jah rngai lut. Shaei la jah ki khlieng ki pukni kiba ju pynkhuid pynsuba ïa ka mariang da kaba bam ïa ki met ïap ki met pyut jong ki mrad ki mreng kum ki ksew ki miaw ne ki blang ki masi? Baroh ngi ju kynmaw ba lada ïap u ksew ha ki surok ki syngkien dei ki pukni bad ki khlieng ki tyngab (scavengers) kiba wan bam ïa ki met ïap jong kine ki mrad tang hapoh katto katne kynta. Hynrei kane kam jia long shuh mynta namar ïa kum kine ki met ïap ne doh pyut (ksew, miaw ne masi) la ïarap pynban da ki shaka jong ki kali ban pynlwet lyngkhot lyngkhai bad ban pynkhuid ïa ki. Dei kumne keiñ ba nang kha roi ki jingpang bad kumjuh ruh ki khñiang jingpang. Hato ki khlieng ki pukni kin ïai long ki sohpdung ban shu shah pynïap beiñ jan man ka por ha kito ki nongshna khnam tang kumno ban ïoh ïa ki sner jongki ban biang ka shna khnam? Haduh katno ki khnam kin pher ka rukom treikam lada yn shna ïa ki da ki sner syiar? Yn leh kumno lada yn duh jait noh ki khlieng ki pukni?

Shaei u kohkarang ba imaiñ ikhaiñ ne ka langwyrku-sang-khyndew (ba lehraiñ?) ki ïa don bad buhrieh sngewrit ïa lade? Shaei u sim rynñiaw (riahsei) bad ki sim jalyeit kiba ju rwai ju siaw bad padiah kyryiat ryndang ïa ki sur ba bang ba thiang (kiba pyntngen ïa ki jingmut jingpyrkhat jong ngi ki briew) ki ïa leit shong bad ïa leit krih? Shaei lut ki kbeit ki shapuloit, ki shyrwat ne ki sim lyntait bam-khñiang bam-kber ki ïaphet ki ïakrih? Haei bad shaei pat ki langlit bad `yiartung `yiarkhiar (syiar khlaw) ki ïa leit pynroi pynkha ïa la ki khun ki ksiew. Shaei ruh ki sim shoiñ, ki sim mrit, ki phreit ki pdia, ki sim kshaid ne ki syiem puh dohkha kiba ju im ha ki `law sañium ki `law bniap ne ha rud ki wah ki thwei ki ïa pynlut por ban im lyngngaid bad shaei la jah ryngai ka sohlyngngem, ka kit bru ne ka sim kharkaw?

Balei pat ki tuta bad moina pait-shkor kiba ju tynneng ban kren ne pyrthuh briew bunsien ki shah teh shah khum da ki kynjri ha ki tnat dieng lane shah set phatok ha ki ruh-shken ki ruh-siej jong kiba bun ki longïing la kumba ki dei kita ki dakaid bymman ba shyrkhei tam (notorious criminals) kiba la pynthut bad pyntriem pynsmiej ïa ka imlang sahlang jong baroh ki jingthaw bad jingim U Trai Kynrad! Kine ki jingim bapli bad basangsot ki la shu kylla long mraw ne long koidi ei kha-ma-kha khlem da don kano kano ruh ka jingpyrkhat briew bad jingbishar ba hok ba bniah ba balei keiñ la donkam ban teh ban khum bad ban set along ïa ki? Balei mangi ki briew (ki kynrad) ngi jwat bad pyneh dohnud katne katne ban sngewthuh lem ïa ka hok jong ki khnang ba kin ïoh her bad im laitlud ha kane ka pyrthei ba salonsar (kumba im laitlud mangi)? O shaei keiñ la jan jah rngai lut ki sim tuta bad ki moina? Balei ka dkhoh bam-khnai bam-bseiñ (lord of the night) ka la jan duh jait bad kylla rit paid ha ki khlaw ki btab kumba long ki riewlum Tripuri ka Jylla Tripura? Mano keiñ ban ai jubab lem ïa kine kiei kiei? Ko khlur samla (shynrang kynthei) ba stad ba shai, ba khih ba ksar, ba pyrkhat ba khuslai, ba shlur bad bym tieng bym riej sngewbha ïa tih bad puson janai ym tang ban shu ïoh kyrdan (degree) ha ka pule ka puthi hynrei ban ym ang lyngngoh bad bynñiaw pat ki khun ki ksiew jong phi ïoh ha kawei ka sngi kin buh jingkylli…….. papa papa…… kiei keiñ papa kita ki khlieng ki pukni bad kiei ruh keiñ kita ki skei ki shrieh?? To ïa ñiew kor ruh ym tang ïa ka enbaironmen ba na shiliang duriaw kaba phi ju ïa pule ha ki skul ki kolej hynrei ban tip, ban ieij, ban burom bad ban tyngkai ruh ïa la ka jong.

Ko ki longkmie ki longkpa ba shon ba khia ka jingkitkhlieh hato ym dei ruh ka jingshisha ba ha ki por ka jinglong khynnah jinglong samla (haba ngi khmied ïa la ki khmat ban peit sha sahit bneng) bunsien ngin ïohi ïa ki thapniang ba ïar bad ba piar jong ki kbeit ki pukni, ki khlieng ki tyngab kiba ju ïa her sawdong ka talwiar jong ka sahitbneng ryngkat ki sim lyntait ne ki sim han (flying ducks) bad haba ngi ïohi ïa kine ki jingim katno ka ju pyntngen bad pynkynmaw ïa ngi ba kane ka pyrthei kaba ngi im bad ngi shong ngi sah ka dei shisha ka pyrthei kaba shngaiñ, kaba ïar bad ba maïan haduh katta katta? Hynrei mynta kiei kiei baroh ki la sdang kynjah bad kylla khongpong namar lada ngin khmied ban jngoh kai ïa kine ki jingim ngin ïohi pynban tang ïa ka jingher bad jingkyrhuh (kum u pyrthat ne u `lar-en) jong ki sim-nar (ki sim-eropleiñ ne ki han-helikoptar) kiba la kup tang da ki sner rupa. Teng teng pat lada ngim ïohi ïa ki sim-nar ki khmat jong ngi kin shu myllen ban peit kai ïa u lyoh ba rben, u bnai ba ngen, ka sngi ba tyngshaiñ, ki khlur ba thaba khrik khrik lane ngin shu hun mynsiem ban peit kai ïa ki kot-kudi ne kot-phok jong ki khun jong ngi!

Tang kumba 15 snem mynshuwa baroh ki nongshong shnong ka sor Shillong ryngkat ki shnong ba marjan lehse kin kynmaw ba man la ki por step ne janmied kin ïohsngew ym tang ïa ka jingpah ki sim`khar (sim ïing) hynrei kin ïohsngew ruh ïa ka jingpah bad jingrwai jingsiaw ki sim saro ne paitpuraw-thoh-tdong kumjuh ka jingkyrkait ka sim lorni (larni) ryngkat ka jingpah ab-ab-ab ka tyngab. Ha ki por ka jinglong khynnah (marsien ïohi ïa ka tyngab) ngi ju kloi ban ïa beiñ ïa khoh bad kynkok-dumok da kaba kyang bad pyrta jam “ka tyngab ka thok ïa U Blei, ka shah tap da u khiew ranei …..bad ka sa ïong kumtei!” Ani Wow Mei, ka jingbishar ba shida, ba khuid bad ba lui lui (innocent judgement) ki `nahlung ki `nahrit! Kaba lyngngoh pat mynta ka long ba ki sim saro, ki paitpuraw bad sim lorni ha lyndet bad kyrpong ïing ki la sdang ban kynjah jar jar. Ha kiba bun ki ïing ki sem yn ïohi sa tang ïa ki sim `khar kiba ïa her ïa krih sngewbha ha kper ne phyllaw ïing ban bam ïa ki soh-khawja, ki khawpyrsit bad ruh ki shylluit jong ki jhur ne syntiew. Ka jingbun ki sim-khar ka long ka pharshi khyllah ba phylla aïu re ba katba ki nang bun bad nang kha roi, katta ruh nang ïai jyllei ka jingwan tuid ba kham bun shah ki bar-jylla ki bar-ri kum ki `khar Bihari ne Adivasi, ki `khar Bodo ki `khar Boro ryngkat ka jingwan rung ba beaiñ ki `khar Bangla ki `khar Nepali kumjuh ki `khar Bhutan ne `khar Tibetan (ki poi-wir) ban lum pliah ne kamai spah, ban buhai shnong bad ban shongneh shongtan ne im laitluid laitlan hangne. Hato kane kan dei tang ka jingmutdur kumba mutdur u myllung Soso Tham ne kan dei ka jingshisha kaba la dep jia bad ka ban nang ïai jia shuh shuh kumba la pruid dak bad ïohi paw da une u myllung?

Shaei lut ki sier ki skei, ki `la thap sim ki `la basa, ki skei-tyrkhang ki skei-sniang, ki `nai-lum ki `nai-rabit, ki risang ne bshad saw rong ba jrong u tdong rymphum-rymphum. Shaei ki tngaw ki shrieh, ki myrsiang ki suri, ki ñiangkhlaw ki `ñiangkhied, ki tyrpud ki dngiem bad baroh ki mrad ki mreng kiba ym lah shuh ban ïohi ne jer kyrteng hangne? Shaei ruh ki dohkha dohpnat ba bun jait kiba ïa jngi khlek-khlek ha ki um thup thup bad ki um ba tuid jai jai jong ki wah-rit ne ki wah-bah ki ïa leit kha bad lympat pylleng khnang ban roi ki khun ki kti? Balei ki basa dohkha ba don ha kylleng ka bri ki thnem thui thui ban khohsnep bad ot dkhot tang ïa ka `kha-bah ba la shalan naduh ka Jylla Andhra? La jia aïu keiñ ïa ki dohkha ba bang ba shngiam ka bri jong ngi kum u `kha-triang bad `kha-lad ba jrong shi pruh-ar pruh ryngkat ki shalynnai thoh-pynïeng (ba syriem ïa ka patlun panjama phong thiah) kiba ngi ju ïa khwai bad kynjut myllen (thlop shi thlop) ban pyndap ruh ne pyndap paron? Balei la ïap bad jah ryngai lut ki `kha blusheng ki `kha ïangki ba btiar sni ryngkat ki `kha-saw ba shngiam doh ha pung Umïam bad balei ruh la duna ki `kha-ski ki `kha-puthia, ki `kha-snad ki `kha-bseiñ kumjuh ki `kha-babia ki `kha-tungkra ha ki um ki wah ne ki basa dohkha jong ki ïew ki hat? Kumba roi sted ki sim `khar ne ki paro jong ki `khar kaïa balei ki `kha-nongwei ne `kha-dkhar ki ïoh ban kha roi bad jngi sngewbha ym tang ha pung Umïam ne ha ki pung jong ki `riewshimet hynrei wat ha ki thwei ki tharia ka bri u Hynñiewtrep. Lada yn buh jingkylli ïa ki rawon ieij khwai-dohkha balei la jyllei bad byllei tang da ki `kha-dkhar ba blad doh ne blad snep jan baroh baroh kin shu ïa ang shyntur bad pyrkhat lyngngoh! Ha ki krem ki kroh aïu pat ba ki dohthli bad `kha-makur jrong tmaiñ ki ïa khlong bad ïa ksam thliew ban leit wad bam ne leit wad wieh?

Haba bishar sani ïa la ka bri ba shongkun shongsbai ym lah satia ban len ba U Nongthaw U Nongbuh U la kyrkhu kyrdoh bad buh kyrpang ïa laiphew skit ki jingim ryng-kat ki spah ramew kiba ym lah shuh ban batai hangne. Kaba pynsngewsih bad pynbynñiaw pat ka long ba kat shaba ngi leit ngi phai ngin ïohi sa tang ki jinglilam ba shu kyrkieh syndet bad pyrdet ïa ki spah ramew ryngkat ka jingpynjot pynjulor ba ishyrkhei bad ima haduh katta katta ïa la ka Mei Mariang namar ki kam pynroi kum ka khlong mawshun-mawleiñ, ka khlong moïong-dewïong, ka khaïi rnga ne khaïi dieng bad kiwei kiwei ki jait kam. Kine ki kam pynroi ki la pynjaw ummat kthang ïa ki hajar hajar ngut ki nongrep namar ba la jot bad sniew lut ki jaka rep jaka riang. Hooid, wat la kine ki kam pynroi ki ban neh tang shipor ki dei kiba la wan rah jingmyntoi shi sbuk ïa ki nongwei, hato kam dei pat ka jingshisha ba ki trai par ne `riewshimet ki la ïoh sha lade tang kum ka bai shun ne bai chuni?

Hato u Hynñiewtrep u dei u bym khuslai ne pyrwa ban pyrkhat bad ïohi jngai? Wat la sngew jngan ban jubab ïa kane donkam pat ban kylli ïa baroh “hato ki longdien mandien kim donhok ban pyndonkam lem ïa u mawshun, u mawleiñ ne u moïong-dewïong ryngkat kiwei kiwei ki spah ramew na ka bynta ka jingdonkam jong ki lashai lashisngi. Hato ruh kin ym kotbor ban seng ïa ki karkhana ban tylliat dewbilat ne saiñ ïa u mawleiñ ban ïoh ïa u nar rod ne u nar steel lane ban shna ïa ki tiar ki tar ba bun jait kiba ngi thied bad shu shaniah lynter na kiwei pat ki Jylla?” Lada ka jubab ka long hooid ki donkam ïa ki balei pat ngi leh bym suidñiew bad kheiñsting katne katne ban pyrkhat ne ïohi jngai kumno ban buh ne bhah lem ïa ka jingdonkam jong ki? Kumba la ong da mano re ba ka jaidbynriew ka bym pyrkhat bad ïohi jngai……….ka shu im lamwir bad kan sa jah rngai. Hato ngi dei kiba lamwir ne ki ban im tang da ka jinglamwir khnang ban myntoi lade shimet? To kam pher bad kam lei lei namar (long katba long) ngim dei satia ban shu ïa klet biej ba 70 ne 80 ki nongshong shnong ka Jylla ki dei ki nongrep (ki budlum) kiba ju kyrshan bam ïa ngi met bad mynsiem bad ki ban nang ïai kyrshan shuh shuh ïa ka ïoh ka kot ka Jylla bad ïa baroh ki nongshong shnong jong ka. Haba ka long kumne, hato kam dei ïa ngi ban pyrkhat jngai ba ka kam rep kam riang ym tang ba ka dei ka jait kam ka ban ym pynjot jynjulor ïa ka Mei Mariang kumba long ka kam jngohkai pyrthei (tourism) hynrei ka dei ruh ka kam ka ban kyrshan shilynter jingim ïa man la ka thliew ïing jong ki khun ki ksiew bad ki lawei jong ngi. Lada yn jia katba jia ruh (kum ka khynñiuh jumai, khyrwit ka ‘erïong, twa ki lum ki wah, khie ki thma lane sar naphang ka khlam) ki nongrep ki bsa bad kin ïai bsa bam ïa ngi.

Kumno pat ki mrad ki mreng bad ki sim ki doh kin pynriewspah ïa ngi? Wat la ka por ka la dier bad poi ha thmit ne ha thwei baroh ngi tip ba kine ki jingim U Nongthaw U Nongbuh ki ju pynnoh synñiang sha ka Mei Mariang da kaba thung bad pynphriang ïa bun jait ki symbai ki rnai jong baroh ki jingthung ki jingtep kiba phuh syntiew bad bah soh namar ki ju bam ïa kine ki soh ryngkat ki symbai (kum ka skei kaba ju bam bad pynphriang ïa u sohmylleng). Haba khot ka mariang (leit paiñkhana) ki ju pynhap noh ïa ki symbai na kpoh jong ki sha sla khyndew (ryngkat ka eit ne ka sboh) bad suki suki kine ki symbai ki suhthied ban heh ban san. Dei kumne keiñ ba rben ki khlaw ki btab bad kharoi ki jingthung ki jingtep. Ki khlaw ba rben ki ïarap pat ym tang ban bat ban kynshew ïa ka um slap ne `dew sboh hynrei ki pynmih ruh ïa ka lyer kaba khuid ba suba bad ki long ruh ki ïing ki sem (habitat) jong ki mrad bad ki sim ki doh. Na ki khlaw diengmet ne ki rain fo-rest (ym ki lum kseh ne lum synsar) kine ki jingim ki ju ïoh pahuh ka bam bad ki nongrep ruh ki kmen bad heh mynsiem namar ka umrep umriang ryngkat ka umdih ka ju kyrsoi ha baroh ki saw aïom. Ïa ka jingkharoi ki khñiang ki ksiah kiba ju pynjulor ïa ki jingthung jingtep la ju ïarap ban pynduna ïa ki da bun jait ki jingim (predators) kum ki sim, ki jakoid, ki dohkha, ki `ñiangbshiah, ki thapbawa bad kiwei kiwei namar baroh ki khñiang ki ksiah ki dei ki jingbam ba bang ba shngiam jong ki. Haba ka long kumne aïu pat ki nongrep kin khuslai?

Khnang ba ka bri u Hynñiewtrep kan phuh kan phieng bad wan dur wan dar biang sa shisien bad kumjuh ruh kumno ka ïoh ka kot ka Jylla kan nang ïai kiew, to ngin ïada ïa ka Mei Mariang bad baroh ki jingim kiba don ha ka da kaba tyngkai bad adkar noh ka jingpyndonkam ïa ka jri siat sim (ka watur ne batur) ryngkat ka ryntieh ne suloi siat-skei siat-shrieh bad ban thaw ruh shibun ki aiñ ki kanun kiba khlaiñ bad pyrkhing bha na ka bynta ka bha ka miat ki khun ki ksiew bad ki doh ki snam. Ïa kine ki aiñ dei ban pyntreikam noh (kham kyrkieh) ha man la ki shnong ki thaw ne ki ïing ki sem khlem da ap ïa ki adong ki adit jong ki bor sorkar ïoh ngin shu babe sepei ha ki sngi ba khatduh ka jinglong tymmen. Ban khuslai bad ban babe (regret) katba ngi dang ring ne pyrsad mynsiem hato kan ym dei ka nurok ksuid ne ka dujok pyrthei?

Ki khlaw ki btab ba ïar ba rben, ki wah ki kshaid ba tuid bad noh rymphum rymphum bad baroh ki jingim ba don pahuh pahai ym tang ba kin pynshngaiñ bad kyntiew ïa ka ïoh ka kot ki nongrep hynrei kin khring shuh shuh ïa ki nongjngohkai pyrthei na kylleng ki ri namar baroh baroh ngi tip ba ki tourist ym tang ba ki wan theh pisa ne wan theh klur hynrei ki ïa leit pur khana ruh sha la ki lok ki jor shaphang ka jingitynnad bad jingiphuh iphieng i Mei Mariang u Hynñiewtrep. Dei kumne keiñ ba ki jingim U Nongthaw U Nongbuh kin pynriewspah ïa ngi!

Ki riewstad ki ju ong ba ïa kaei kaba U Blei U lah ai, u khun bynriew u lah bam duh bad pynjot pynjulor (what God has given, man has destroyed). Kane ka dei ka jingshisha kaba la jia ha kylleng ka bri bad kumjuh ha satlak pyrthei hynrei don jingeh aïu pat ïa ngi ki pateng ka juk stad ka juk shai ban ong kylla ba ïa kiei kiei kiba U Trai Kynrad U la theh kyrhai ha ngi…………ngin pyndonkam, ngin phikir, ngin tyngkai bad ngin bhah kyrpang lem ruh ïa ki lawei bad ki longdien mandien? To ngin ïa sngap lem ïa ka jingud jingnam ki jingim U Trai Kynrad da ki shkor ba ïohsngew kyndiang, ki khmat ba ïohi shai kdar bad ka bor jabieng ban pyrkhat bad ïohi jngai!