U Myntri Rangbah Conrad K Sangma u la kren shai ba ka por kam slem shuh na ka bynta ban khang noh ïa ka jingtan bording na Umïam, kaba dei ka tyllong bakongsan tam jong ka jingsam bording ha kane ka jylla. Kaba kum kane, kam pat ju jia satia mynno-mynno ruh ha ka khana-pateng (history) jong ka Meghalaya. Ka jingdon jong ka um ha Umïam ka long 3,162.24 phut hynnin ka sngi, bad ka Meghalaya Energy Corporation Limited (MeECL) ka donkam ba ka um ha Umïam kan long 3,164 phut shaneng khnang ban lah tan bording. Ngim tip shuh kaei ka ban jia ha kine ki sngi namar ngi la ïohi ba ka jinghap slap ruh ka duna shaba palat. Ha u bnai Jymmang, ym shym la don satia ka jingslap jur, bad wat lada ngi la ïaid katto katne sngi ha u bnai Jylliew, ka jinghap slap ka long kaba malu-mala kaba ym lah ban pyndap wat tang ïa ka top um ha ïing.
Kumba ka long mynta, na ka daw jong ka jingkyrduh bording, ka sorkar ka hap ban pynlut kumba T. 3 klur ha ka shi sngi ban thied bording. Lada ka ïai bteng sah kumne ha ki 100 sngi ban wan, ka sorkar ka hap ban pynlut T. 300 klur. Ka jylla kaba duk bad kaba kyrduh ka hap ban sei haduh katne-katne ka pisa! Kane baroh ka dei ka jingbakla ba ngi la shaniah palat tang ha ka um ban pynmih bording. Ngi khlem khohreh ban pyndonkam ïa ka bor jong ka Sngi lane ka Lyer (Solar and Wind Energy) lane ngi khlem poi jingmut ban pynïeng da ki shlem pynmih bording ba thang da u dewïong wat la une u marpoh khyndew u don kyrhai ha jylla. Ïano ngin kynnoh? Ka sorkar ka la pynkhreh ban sdang noh da kata ka ‘Chief Minister’s Solar Mission’ ban pynkhlaiñ ïa ka jingpyndonkam ïa ka jingtan bording na ka sngi. Lyngba kane ka ‘Solar Mission’, ka sorkar kan ai jingkyrshan kumba kato katne na ka bynta ki longïing longsem ha sor bad nongkyndong bad ha ki shlem treikam bapher-bapher ban pynshlur ïa ki ban pyndonkam da ki kor ki bor ban tan ïa ka bording na ka Sngi khnang ba kan ïarap ban pynduna ïa ka jingshaniah tylli tyllan tang ha ki Hydro Project kumba ka long mynta. Ngi la ïohi katno ka long kaba ma ban shu shaniah tang ha kine ki jait projek namar haba ym don slap, kine ruh kim lah satia ban treikam ha ka rukom kaba dei.
Ka sorkar ka la dei ban pyntreikam sa ïa ka Wind Energy lane ka jingtan bording na ka lyer ha ki katto katne ki bynta jong ka jylla. Ka dei ban peit ha kino ki jaka lah ban pyntreikam ïa kane khnang ba kan ïarap ïa ki shnong ki thaw bad ki longïing longsem. Hooid, ka por ka la kham dier ban sdang kumne, hynrei ka por ruh pat kam shah ba ngin shu ïa ïaid kumne shi kumne. Ka la dei ba ngin ïa kylla thiah kylla dem namar ngi la sngewthuh ba kam long shuh ban shaniah ha ki shlem kiba tan bording na ka um. Ka jingtyrkhong lehse kan nang jur ha ki sngi bad ki por ban wan, bad ka Dam ha Umïam lane Leshka kin shu long noh sa tang ki jaka peit kai. Lada lah ban tan bording na ka sngi bad lyer tang 40 na 100 ha ki shnong ki thaw, ïing ki sem, jaka pule, shlem treikam, kan long ka jingïarap kaba khraw. Ngi sngewthuh ba ka dor ba ngi hap ban siew lada tan bording na ka Sngi kam dei kaba jem. Ka sorkar ka dei ban pynkylla ïa baroh ki shlem treikam jong ka sha ki shlem kiba pyndonkam da ka bording ba tan na ka Sngi bad ban thaw ïa ki lad ban pynduna ïa ka jingpyndonkam ïa ka bording ha ki shlem treikam.
Mynta, kata ka jinghap slap ba khyndai sngi khyndai miet ka la jah, bad ka la shu sah noh sa tang kum ka jingïathuh khana na ka bynta ki pateng ban wan. Kata ka jingwan hap slap haduh ban da pait ka dieng ka maw, ka la kynjah. Kine baroh ki dei namar ngi la noh synñiang sha ka jingkylla jong ka suiñ bneng bad ka jingkiew ha ka jingshit lane kata ka ‘Climate Change’ & ‘Global Warming’. Ngi hap ban kynnoh dalade ïalade namar ngi la leh kput ïa ka mei mariang lyngba ki kam ki jam ki bapher bapher kiba la wanrah ïa ka jingpynjot bad jingpangnud, bad mynta ka mei mariang ka kput kylla pat ïa ngi lyngba ka jingtyrkhong um, jingbym don slap, jingshit kyrang, jingshlei um bad kumta ter-ter. Ki nongrep khamtam ki shah ktah jur na ka jingbym don slap bad ki sah ha ka umdum kaei kaba ki donkam ban leh ha ka aïom bet.
Ka don ka kyntien kaba ong: Kumba ngi bet, kumta ngin ot. Hangne ngi ïohi mynta ïa ka jingbitar ka mariang ïa u khun bynriew satlak ka pyrthei. Ngi ïoh slap ha ka por bym dei aïom, ngim don um ha ka por ba dei ban hap slap; ngi ïohi ïa ka jingshlei um ha ki jaka ki bym pat ju sakhi satia ïa ka jingshlei um mynno-mynno ruh; ngi lap ïa ka jingtyrkhong ha ki jaka ba ju jur bha u slap, bad kumta ter-ter. Baroh ka la long khongpong lut. Bad na ka daw jong kine kiei-kiei, ngi ïohi sa ïa ka jingshah hiar thma ha ki jingpang jingshitom bapher-bapher la ki dei ha ki briew ne ha ki mrad ruh. Ngi hap ban shu kyrmen ïa kaba bha bad ban pynsted ïa ka jingpyndonkam ïa ka jingtan bording na ka Sngi bad ka lyer khnang ba ki jingeh kin kham duna.
