Ka jingsdang jong ka sorkar jylla lyngba ki bor distrik ka West Khasi Hills ban pynkhyllem ïa ki karkhana thang dewïong be-aiñ ha ka thaiñ Shallang naduh ka sngi Saitjaiñ ka long hadien ba ka jingshah tangon kaba na ka por sha ka por ha ka Meghalaya High Court. Ha kane ka thaiñ ki don kumba 57 tylli ki karkhana thang dewïong (Coke Factory), bad kumba 47 tylli ki long kiba be-aiñ namar ki la treikam khlem kino-kino ki jingbit na ki tnat sorkar. Ka High Court, ha u Nohprah 2022, hadien ba ka la ïoh pdiang ïa ka mukotduma (Public Interest Litigation), ka la hukum ïa ka sorkar ba kan khang tala ïa kine ki karkhana kiba treikam be-aiñ bad ban kem ruh ïa kito kiba donkti. Ka High Court haduh mynta ka dang shong bishar ïa kane ka mukotduma bad ïa kiwei pat kiba don jingïadei bad ka jingtih bad jingkit dewïong be-aiñ. Ha ka 13 Naitung, ka High Court kan sa shong bishar biang halor kine ki mukotduma.
Ka long kaba lyngngoh ba ka sorkar jylla kam shym la don jingtip ba haduh palat 40 tylli ki karkhana thang dewïong ki la treikam be-aiñ baroh shi katta. Ka jingwan jong kiba kum kine ki karkhana ka la sdang ha u snem 2017 ter-ter. Dang nyngkong, ki karkhana kiba la pynïeng ki long kiba ïaid katkum ki aiñ. Hynrei ynda la hadien, ki la shu mih kumba mih ki tit ha khlaw haduh ba la itriem ban peit. Ka jingdon jong kine ki karkhana ka la pynjaboh ïa ki sawdong sawkun jong ka thaiñ Shallang. Hynrei ym don ba phikir lane ym shym la don kiba ujor. Tangba dei tad haduh ba ka High Court ka la shim ïa katei ka mukotduma ba ka jyrsieh ka la paw na ka sngi sha ka sngi. Bad ynda ka High Court ka la pynpaw ba kam sngewlah shuh ban shaniah ha ki pulit jong ka jylla ban teh lakam ïa ka jingtih bad jingkit dewïong be-aiñ ba imat ka sorkar ka sa leh smat leh sting ban pynkhyllem ïa kiba kum kitei ki karkhana be-aiñ kum ka dak ban pyni sha ka ïingbishar ba ka leh eiei ban rat dyngkhong ïa kine ki jait kam. Lada ym dei na ka jingshimkhia jong ka High Court, ngim tharai ba ka sorkar Meghalaya kan leh eiei kumba ka pynpaw mynta.
Ngim dei ban pyrkhat biej bad ïaroh khlem jingsngewthuh ïa ka sorkar haba ka la pynpra ïa ki karkhana thang dewïong be-aiñ namar ngim ngeit ba kat ka sorkar bad ki bor distrik ka West Khasi Hills ki khlem ïoh jingtip halor ka jingdon jong kita ki karkhana. Dei na ka jingleh kyllut, matlah bad jingbamsap bamngem kaba la ïalam ïa kane ka kam shaduh une u pud. Lada dei ba ka sorkar bad ki bor distrik ki la pyrkhing naduh nyngkong, kam donkam ban ïa pynlut por bad pisa ban leit pynkhyllem mynta ïa kitei ki karkhana. Hato ka sorkar hadien ba ka la pynkhyllem kan daiñ ne em sa da ka kuna na ki trai jong kitei ki karkhana na ka daw jong ka jingpynkheiñ aiñ kaba im-im peit-peit? Ha ka jingshisha ki dei ban shah daiñ kuna da ki phew klur tyngka na ka daw jong ka jingleh bym suidñiew ïa ki aiñ bad ka jingpynjaboh ïa ka mariang. Tang ban shu pynkhyllem kam pat biang namar kitei ki karkhana ha kine ki snem ba ki la ïoh ban treikam sahuh, ki la kamai pisa na ka jingdie ïa uto u dewïong ba la thang. Ngim tharai hi ruh ba ki la siew ïa ka khajna namar ka dei ka kam be-aiñ ne ka kam ar nombor. Mynta ngin ïa peitkai aïu ka sorkar kan leh la kan nud ne em ban daiñ kuna ha ka dor kaba heh bha. Ïa kane ka pisa dei ban pyndonkam ban shna surok, skul, pynpoi bording ilektrik, hospital ha ka thaiñ Shallang hi.
Ha kajuh ka por, ka sorkar kam dei ban phai khmat tang sha West Khasi Hills, hynrei ka dei ban peit ruh sha East Jaiñtia Hills bad South West Khasi Hills kiba ki karkhana thang dewïong ki treikam. Ha kine ki jaka ruh, dei ban pynlong da ka jingtohkit kaba bniah ban lap kiei kiba trei katkum ki aiñ bad kiei kiba la pyntrei khlem da ïoh jingbit nangno-nangno. Ka sorkar ka dei ban leh kumjuh pyrshah ïa ki karkhana thang dewïong kiba don ha East Jaiñtia Hills bad South West Khasi Hills bad sha kiwei ruh ki jaka la dang don. Ym dei ban leh shiliang khmat namar ka kam be-aiñ ka sah hi ka kam be-aiñ lada ka jia ha West Khasi Hills lane ha East Jaiñtia Hills lane South West Khasi Hills lane sha Ri-lum Garo kumjuh. Ïa kane ka bynta ruh, ngin ïa peitkai aïu ka sorkar kan leh ha kine ki sngi.
Ka bynta kaba khatduh ka long ban aiti sha ka Central Bureau of Investigation (CBI) ïa ka jingtohkit pyrshah ïa kito baroh kiba donkti ban ïarap ban pynheh pynsan ïa kitei ki karkhana be-aiñ. Ngi tip ba ka sorkar Meghalaya ka la weng noh ïa kata ka ‘General Consent’ ba ka la ai sha ka CBI kaba mut ba hashwa ban wan tohkit shane, ka CBI kan hap ïoh jingbit shwa na ka sorkar jylla. Ngin peitkai la ka sorkar jylla kan nud ban khot da ka jingïalang ka Kynhun Myntri (Cabinet) ban shim beit tang ïa kawei ka rai bad kata ka long ban aiti sha ka CBI ïa ka jingtohkit halor ka jingtreikam ki karkhana thang dewïong be-aiñ bad kumjuh ruh ka jingtih bad jingkit dewïong be-aiñ kaba la pynriewspah tang ïa ki katto katne katba ka sorkar bad ki paidbah ki la shah shukor da ka jingbymsiew hok ïa ki khajna.
