
(Ban tbeh lynten ne sharak rit ha ki jaka sor kan dei tang ka kam biej ne kam biria)
Bah K. D. Kharkongor
Kumba la ïa tip da baroh, hynñiewphew ne phraphew na ka shispah ki nongshong shnong ka Jylla ki dei ki nongrep. Haba ka long kumta balei pat kiba bun ki jaka sor ka Jylla kum ka nongbah Shillong, ka sor Nongpoh, ka sor Nongstoiñ bad ka sor Jowai ki la nang khim,nang khapngiah bad nang bun briew man la ki bnai bad manla ki snem. Ban ïoh ïa ka jubab kaba shai la sngew donkam ban ïa tai khyndiat balei ka long kumne.
Jan manla ka sngi ngi ïohsngew sa tang ïa ki khubor kyrduh-kam kyrduh-jam ki khun samla wad-kam wad-jam. Ka jingkiewdor ki marbam mardih bad kiwei kiwei ki mar ki mata ha ka Jylla bad ha kylleng ka pyrthei ka dei ka khubor kaba la pynbynñiaw bad pynsngewsih ïa kiba duk kiba jynjar katba ki riewspah ki hehspah kim da patiaw ne khuslai ei ei. Katba dang pynkhreh ïa kane ka jingthoh, ki shkor pat dngong ki ïohsngew ïa ka khubor (news) jong ka NDTV lyngba ka Telibishon kaba ïathuh ne pynbna ba naduh ka shiteng synñia jong ka sngi palei (05.06.08) ka dor jong ka umphniang Petrol, ka um-phniang Diesel bad ka Cooking Gas kan kiew sa 5 tyngka, 3 tyngka bad 50 tyngka. Shano keiñ kane ka jingkiewdor ba khah khah kine ki umphniang kan ïalam?
Man la ka 5 tarik u bnai Jylliew la ju rakhe ha shi tyllup ka pyrthei ïa ka World Environment Day ne ka Sngi Khuslai Mariang ba la ju pynbeit da ka United Nation lyng-ba ka UNEP (United Nation’s Environmental Programme). Haba kylli ïa ki nongrep balei ngi donkam ban rakhe kyrpang ïa kane ka Sngi Khuslai Mariang, kiba bun ki nongrep (ym baroh) ki jubab “tip seh, ngim tip ei ei” bad haba buh pat ïa kane ka juh ka jingkylli ha ki khun ki kti jong ki, ka jubab ka long “dei namar ba la palat eh kata kata……ba la kumta kumta……..bad ba la lut bad lyngkhuit …. kita kita kita.” Haba sngap bad pyrkhat ïa ki jingbatai jong kine ki khun samla baroh baroh ngin kubur bad ïahap jingmut bad ki namar dei tang ki jingshisha suda. Baroh ki khun jong ki nongrep kiba lah leit skul ne leit kolej ha la shnong ne ha ki jaka sor ki tip bad sngewthuh ïa baroh kine ki jingshisha ba la kdew harum :
1. Ki sngewthuh bha ïa ka jingkordor ka rep ka riang bad ki la ïohsngew ruh ïa ka jingkyrduh bam ne ka food crisis kaba la sdang ban pynkhynñiuh ïa ka pyrthei. Ki lah pule ruh balei la ai nam bad ai burom ïa ki nongrep ba ki dei u budlum ka ïoh ka kot.
2. Ha ki skul ne ki kolej, ki khun jong ki nongrep ki ju pule ruh ïa ka sobjek enbaironmen (Environment) kaba dei shaphang ka Mei Mariang ka Mei Ramew, ïa ki sawdong sawkun jong ka bad ïa ki jingnohsynñiang ba jar jar jong baroh ki jingim kiba don ha ka (ki mrad ki mreng bad ki sim ki doh) khnang ban pynbha bad ban pynlong ryntih ïa ka Mei Mariang (maintenance of ecological balance). Ki sngewthuh khambha ruh (ban ïa la ki kmie ki kpa jong ki) kumno kata ka Global Warming ne ka jingkiew jong ka jingshit-jingkhluit ka pyrthei kan wanrah tang ïa ka lanot ka jynjar ha la ïng ha la sem, ha ka rep ka riang bad ha baroh ki liang. Kine ki samla ki tip ïa ka jingkordor ki khlaw ki btab kiba pynmih ïa ka umbam umdih kaba bang bad ba shngiam bad ki sngewthuh ba lada ngin ïada ïa ki mynta, ki khlaw ki btab kin ïada kylla ïa ngi junom la junom bad pateng la pateng.
3. Ki khun ba la kham shai kham stad jong ki nongrep ki sngewthuh ba lada ka ïng kaba ki shong ki sah ne ka lynti ka syngkien kaba ki ïaid ki ïeng ka jot ne ka pra noh, lah pat ban pynbha da kaba shu maramot ne repair ïa ka. Ki tip ruh ba ïa ki lum ki wah kiba la shah pynjot pynjulor ha ki kam pynroi kum ka tih dewïong ka tih mawshun (mining) da lei lei ruh yn ym lah shuh ban pynbha-pynsboh ne ban repair ïa ki bad lada lah ruh, kan shimpor bun bun snem. Ki khun samla kane ka juk ki don ruh ka jingshemphang ba kynsai bad ba kyrpang ba ïa ki pynthor ki hali bad ki kper ki phrah kiba dang bha ne dang sboh, da kaba suk eh lah ban pynneh pynsah ïa ki da kaba ai ne shim ïa ki lad jingïada kiba bniah bad ba janai.
4. Ki tip ruh ba ka jingshah puh bseiñ (snake bite) jong kiba bun ki paidbah ka dei tang ka aksiden kumba ju ïa aksiden ki kali namar la buh ïa u bseiñ ha Mei Ramew ym ban pynmynsaw ne bam ïa ki briew hynrei ban pynduna ïa ka jingbun palat ki mrad ba kham rit kum ki risang ne ki khnai kiba ju pynjulor ïa ka rep ka riang na ka por sha ka por (u bseiñ u ju bam bha ïa kine ki jingim). Kine ki khun ki tip ruh ba ka skei (deer) ka ïarap ban pynsaphriang ïa u sohmylleng uba don shibun ka Vitamin-C namar ka ju bam bha ïa u (ryngkat ki shyieng). Ynda khot ka Mariang, ka pynhap noh ïa u shyieng symbai. Ki tip ruh ba ki khlieng, ki pukni ne ki tyngab (scavengers) kiba la jan duh jait ki ïarap ban pynkhuid ïa ka Mariang namar ki bam ïa ki metïap jong baroh ki mrad ki mreng naduh u ksew, ka blang, ka masi ne kino kino ki doh pyut (decayed carcasses). Kumta, ki sngewthuh khambha kumno ki mrad ki mreng bad ki sim ki doh ki ïarap na ka por sha ka por ban pynbha bad pynneh pynsah ïa ka Mariang kaba dap kaba shlei da ki jingim ba laiphew-jait ba laiphew-skit ki ban ai jingmyntoi ïa ngi ki khun bynriew bad ka ïing ka sem ki kmie ki kpa jong ki.
5. Ki samla ba la shai la stad ki tip kham bha ïa ka jingkordor ka umbam umdih kaba khuid bad ba shngiam. Kumta ki tip ruh ïa ki lad ki lynti ban ïada bad pynneh pynsah ïa ki tyllong um (catchment areas) bad kumno ban pynlang ne ban kynshew ïa ka um slap kaba ngi ju ïoh pahuh ha ki bnai slap ne ki bnai lyïur (rain water harvesting technology) khnang ban ïoh pyndonkam ha ka rep ka riang ne ha ka shet ka tiew shuwa ba kan tuid sep-ei sha ki jaka thor (kum sha Assam ne Bangladesh). Ka khyndew kaba sboh bad ka umbam umdih kaba khuid bad ba pahuh pahai ki dei ki jingshngaiñ bym ju kut ne bym ju rngad jong kawei pa kawei ka longïing longsem ki nongrep wat ki bym rep ruh. Ki longshwa manshwa ki ju sneng ju kraw ba ngi dei ban ïa shongsuk shongsaiñ bad ban ieid bad burom ïa ka Mei ne ka Bei Ramew khnang ba kan ai bam ai buiñ ïa ngi bad ki lawei ki ban dang wan ïuh kjat ha ka.
6. Ki khun jong ki nongrep ki sngewthuh khambha kumno ka jingpyndonkam bakla ïa ki dawai khñiang kan pynjot-pyntroiñ ïa ka Mariang bad ïa baroh ki jingim kiba don ha ka. Ki sngewthuh ruh ïa ka jingkhlaiñ bor ki dawai khñiang bad ki lah pule balei ïa u DDT (dichlorodiphenyl-trichloroethane) lah khang (banned) ban pyndonkam ha ka rep ka riang namar un wan rah ïa shibun bah ki jingpang jingshitom (health hazards) ki ban ktah ïa ka koit ka khiah ki nongrep bad kumjuh ïa ki nongbam. Ki tip ruh ba lada yn bam ïa ki dohkha dohpnat kiba la dep pynïap ha ki wah duid ne ki wah bah da ki dawai khñiang (pesticides/insecticides), ha ka step kaba bud, baroh shi-ïing shi-sem (ka kmie, u kpa bad ki khun) kin ïa mareh thong ne ïa mareh race (ba suh kpoh) sha kyrpong ïing (paiñkhana) kumba 10-15 sien ha ka shisngi namar ba la khyrwait ka bih jong ki dawai khñiang kaba dang sahkut ha ka met ka phad ki dohkha wat la ki lah dep shet dep phon ïa kita ki dohkha ha ka ding kaba rhem hir hir bad ba khluit tar tar. Ka bih (toxicity) jong baroh ki dawai khñiang ka ju shimpor kumba ar taïew khnang ba kan ïap ne ba kan duh bor hadien ba la pyndonkam ïa ka. Ki khun jong ki nongrep ki tip ruh ba ym ju dei satia ban shu thied kulmar ïa ki dawai khñiang na ki ïew ki hat kiba la shu die ha ki madan-madiah ne ki dukan rit dukan ria (kum ha Ïew Mawlong) lane na kito ki dukan kiba khlem pat ithuh (approved dealers/suppliers) da ka ophis jong ka rep ka riang (Agriculture Department) namar bunsien ki nongrep kin ïoh tang da ki dawai thok (duplicate) ne ki dawai ba lah tlot bor ne duh bor (expired). Barabor ki nongrep ki dei ban kylli bad pyrthew bha na ka ophis rep nangno kin ïoh ïa ki dawai kiba dei ban pyndonkam ha ka rep ka riang. Ki donkam ruh ban tip ba man la ka dawai khñiang ka don la ka jong ka rukom treikam. Ka dawai ka ban pynïap ïa ki khñiang kiba pynjulor ïa u kba kan ym lah ban pynïap ïa ki khñiang kiba pynjulor ïa u slasha ne u sohñiamtra. U kuli dawai uba dei na ka bynta ka suh kpoh un ym lah ban pynjem ïa ka khaikyoh ne ka jyrhoh !
7. Ki khun jong ki nongrep ki ju ïoh pule ne ïohsngew ruh ha ki kot khubor ne ki lad pathai khubor kumno ki nongrep kiba kham duk kham kyrduh ha kylleng ka Ri India ki ju bthat noh tang shiteng por ïa la ka jingim jong ki (commit suicide) da kaba dih ïa ki dawai khñiang tang namar ka daw ba kim lah shuh ban pynkhuid ne ban siew dep ïa ka ram ka shah kaba ki ju shim na ki heh spah (money lenders) kiba ju wan kthong kylla na ka por sha ka por. Sngewnguh shisha ïa u Trai Kynrad bad u Nongthaw u Nongbuh ba kum kine kiei kiei kim pat ju jia koit ha kine ki Ri-Lum ba ieid ba thiang jong ngi. Sngewsynei bad sngewlem shisha shisha ïa ki kurim (widows) bad ki khun ki kti jong kito ki nongrep kiba la hap ban shu dkhat syndet ïa la ka jingim tang namar ba la ban palat ka jingduk ka jingkyrduh bad ka shon ka khia ïa ka ïng ka sem jong ki.
8. Baroh ki khun jong ki nongrep kiba la shong la sah bad kiba la trei la ktah ha ki jaka sor ki tip khambha ruh ïa ka rukom kamai ne ka rukom treikam jong baroh ki bar-jylla kiba wan na kylleng ka Ri India ne ki bar-ri ba wan na Nepal ne Bangladesh ban shu bylla sngi ne ban trei ïa ki jait kam bapher bapher kum u ‘khar mushi ban suh juti, u ‘khar napit ban khap ïa u shñiuh, u nongtem ktheng-ktheng ïa ka ki-tar (guitarist) ne duitara ba tang shi ksai shi string (u ‘khar suh nep ne ‘khar suh rajai), u ‘khar misteri dieng ne u misteri dewbilat, u nongtih dewïong ne u nongtih mawshun, u ‘khar shet jalebi u ‘khar shet puri ne shet sobji, u ‘khar ri masi khem dud (u Nepali ne u Bihari), u `khar shna taïar kali (tyre) bad u ‘khar thied tin jot ne u ‘khar thied nar lyngkhot. Ki tip ruh ba kine ki bar-ri ne bar-jylla ki ju phah pisa man la u bnai sha la ki baieid ki bathoiñ kum sha Nepal, Bihar, Assam, Jharkhand, Uttranchal, Kerela, Tamil Nadu, Rajasthan bad sha kylleng kylleng ka Ri India da ka Money Order (M.O.) lyngba ki Ïng Dak (Post Office) lane da ka shek (Cheque) lyngba ki Bank. Hato pat ki khun samla jong ki nongrep kiba la trei la ktah ha ki jaka sor da ki kam bapher bapher ki ju ïoh ïohlad mo ban phah pisa man la u bnai sha la ki kmie ki kpa da kita ki Cheque ne ki M.O.? Artatien shibun ba kan long kumta namar kiba bun ki kmie ki kpa ki dang hap phah pisa kylla da ma ki ha ka jaka ba ki khun kin phah sha ki. Kane ka dei ka jingshisha kaba yn kubur da kiba bun.
9. Ha kane ka spah snem kaba arphew-wei (21st century), ka computer technology ne ka jingstad kor kompiwtar kaba jan baroh ki khun jong ki nongrep ki lah nang ki lah tip ka dei ka lad ka lynti kaba ki khun jong ki nongrep da kaba suk eh kin lah ban pynbha ne pynheh pynïar ïa ka rep ka riang. Lyngba kane ka laiñ jingstad ki lah ban tip nadong shadong ïa ki rukom sumar ba biang bad ba janai tam ïa ki jingthung ki jingtep bad ki jing-ri ki jingdup lyngba ka Internet.
10. Baroh ngi tip ba ka kam rep kam riang ka dei ka karkhana ka ban tyllun kum ka shalyntem ba shilynter jingim (sustainable industry) bad ka pisa kaba mih na ka, ka dei ka umsyep kaba khuid na kiba khuid tam bad kaba kyrsoi kum ki umpohliew kiba bang kiba shngiam. Ki nongrep slasha jong ka Ri-Bhoi District ki sngewthuh bha ba u slasha uba ki rep mynta un ym kyrshan pisa tang ïa ki bad ki khun ki kti jong ki hynrei un kyrshan bad pynmyntoi ruh ïa ki khun ksiew ne ki khun miaw ki khun thyllah. Ki khun jong ki nong-rep slasha ki tip shai ba (manla u snem) ïa u slasha lah ban kheit haduh 6 ne 7 bnai lynter (April haduh November) hynrei ïa ki jingthung kum u riewhadem, u kubi, u muli ne u kba yn ïoh ban kheit ban ot tang shisien ha ka shi aïom. Ïa kine ki jingthung donkam ban thung manla u snem ne manla ka aïom katba ïa u slasha donkam ban thung tang shisien ha ka 70 ne 80 snem. Kumta, ki sngewthuh ba lada yn pynheh pynïar ïa ka rep slasha, ka jingshngaiñ (security) kan long ruh ïa ki khun ki ksiew jong ki.
11. Bunsien ki kmie ki kpa kim ju buh jingkheiñ haba ki rep ïa kino kino ki jait jing-rep. Kim ju tip satia la ki ïohnong ne ki duhnong bad kim lah ruh ban ai jingkheiñ jingdiah ha la ki khun ki kti la kata ka kam kaba ki trei ka pynmyntoi ne em ïa ka ïng ka sem jong ki. Kane ka pynduh mynsiem ïa ki khun ki kti ban shimti ïa ka rep ka riang na ki kmie ki kpa. Hynrei ki khun ba la shai la stad ki nang ban buh ïa ki jingkheiñ jingdiah kiba biang bad kiba thik pa thik (accounting). Ka rep ka riang ka dei ruh ka business.
Balei pat dang sahdum sahdien ki ïing ki sem ne ki shnong ki thaw jong ki nongrep? Bunsien haba ki nongrep ki phah skul ne phah kolej ïa ki khun ki kti ka jingthrang ba ha khmat eh ka long ba ki khun kin ïoh long heh long haiñ, kin long enjiniar ne kin long ophisar, kin long doktor ne kin long I.A.S. Hooid, kane kam dei ka jingpyrkhat kaba bakla namar ki thrang ïa ka lawei ba shngaiñ bad ba phyrnai ki khun ki kti. Ki klet pat ba ha kane ka juk kaba la kham ïaid stet ha baroh ki liang (competitive world) ki khun jong ki kin hap ban ïa khun bad ïa ksaid ban ïoh leit pule ïa kine ki laiñ bapher bapher hapoh ne shabar ka Jylla. Lada bhabok lah ïoh bad lada sniewbok pat lah duh. Ki nongrep lehse kim ju tip ba da ki spah bad hajar ngut ki khun samla ka Jylla kiba lah dep pule ïa ki laiñ bapher bapher kum ka Agriculture, Engineering, M.B.B.S., Fishery,Veterinary, Diploma, Nursing bad kiwei kiwei ki laiñ pule ki hap ban shu shong kli kti ha la ïing kumba 3 ne 4 snem lynter (ne palat ïa kata) ban ïoh trei ha ki ophis ne hospital namar jan baroh ki kam sorkar ki lah shlei kumba ju shlei um ha ri-thor ne ri-dkhar.
Teng teng pat ki kmie ki kpa ki thrang dik-dik ba ki khun jong ki kin trei ïa ki kam kiba shu thohmut thohmat kum ki kam officiate, peon, driver, L.D. ne cleaner kiba la tip kum ki kam shakri sorkar. Ka daw jong ka jingsahdien ka rep ka riang ka long ba ki khun nongrep kiba la pass ne ïoh ïa ka jingstad (jingshai) na skul ne kolej, ha ka jaka ba kin leit pynthaba ïa ka jingstad jingshai jong ki sha la shnong, ki leit pynthaba pynban sha ki jaka sor. Ban tbeh ïa ka lynten ne ka sharak rit (lantern ne kerosene lamp) ha ki jaka sor kum ha Secretariat ne Khyndai Lad (Police Bazar) hato kam dei tang ka kam biej ne kam biria? Aïu pat ki lynten ne ki sharak rit kin ïarap lada yn pynthaba ïa ki ha ka ïing ka sem ne ka shnong ka thaw ki kmie ki kpa jong ki?
Ki nongrep ki klet ruh ba kata ka kyrduh-kam kyrduh-jam (unemployment problem) ïa ki khun ki kti jong ki kam ju don satia ha ka ïing ka sem jong ki namar ba ki kam ki lah don kyrhai bad ap lypa ïa ki. Ki klet ruh ba lada ki khun jong ki kin rep ryngkat ka ri jingri (integrated farming) kum ki nongrep ba la shai la stad (educated farmers), ka ïoh ka kot ne ka kamai ka kajih kan kiew bad kan pher baklybak. Na ki jingri jingdup kin ïoh ïa ka sboh na ka bynta ki jingthung jingtep bad na ki jingthung jingtep kin ïoh ïa ka bam ban bsa ïa kita ki jingri. Lada sniew ka rep ka riang (kum ka shoh phria), kin ïoh pisa na ki jingri bad lada trei pat ka khlam ne ka jingpang ïa ki jingri jingdup, kin ïoh pisa na ka rep.
Kiba bun ki nongrep ryngkat ki khun ki kti jong ki kim ju kynmaw ba ka rep ka riang ym tang ba ka dei ka kam kynrad kaba halor tam eh hynrei ka dei ka jait kam kaba baroh ki briew ryngkat ki jingri ki jingdup ki hap ban shaniah junom la junom namar baroh baroh ki donkam ban bam khnang ba kin im namar ym ju don satia kata ka ka dheng ne blok kali (traffic jam) naduh shyntur haduh kpoh. La riewspah ne duk, la biej ne stad, la jrong ne lyngkot, la pop ne hok, la sniewbriew ne bhabriew, la heh ne rit kyrdan bad la lieh ne ïong baroh baroh ngi donkam ïa ka bam lait noh u statue (dur maw) jong u Mahatma Gandhi ha khmat ka Meghalaya Secretariat ne u statue ka Indira Gandhi ha khmat ka State Central Library. Lada ki khun jong ki nongrep kim leit phai shuh sha la shnong ban shimti ïa ka rep ka riang na la ki kmie ki kpa, kam slem shuh ka por ba ka kam (business) jong u ‘khar thied tin jot tin pei ne ki nar lyngkhot lyngkhai kan nang heh bad pynmyntoi shuh shuh ïa u namar yn bun sa tang ki wait bad ki mohkhiew sarang. Haba ka long kumne, ki kmie ki kpa ba la noh ka ‘rta kin shu im sngewsih bad mied bad sngi bad kin jaw sa tang ki ummat kthang namar ki matti bad dienjat jong ki (footprints) kin sa shu jah rngai noh tang ha ki rongphong kiba la khring bad pynthame ïa ki khun jong ki kiba don ha baroh ki jaka sor ryngkat ka nongbah Shillong !
Ki dieng kper kiba khanglad ïa ka rep ka riang ban nang kiew shaphrang : Baroh ki khun shynrang jong ki nongrep katba ki dangshong dangsah bad la ki kmie ki kpa ki smat ki sting ban rep ban riang kum ïa u kba, u kubi, u phan, u muli, u kwai u tympew ne ki soh ki pai. Ha bri ne ha lyngkha i mei i pa ki ïa kmen ki ïa sngewbha bad ki sngew long trai ne sngew long kynrad. Kaba sngewsih bad kaba shisha pat ka long ba ynda la dei ka por ba kin shong kurim ne ïa poi-kha poi-man bunsien kiei kiei ki kylla da khongpong. Kiba la tbit ban rep kba ki poi shongkha ha ka ïing kaba rep ïa ki soh ki pai ne ki tympew ki kwai bad kiba la tbit pat ban rep ïa u tympew u kwai ki poi shongkha ha ka ïing kaba rep ïa u sying ne u shynrai. Shiteng ka ‘rta ki ïa long kynrad ha ïing i mei i pa hynrei ha ïing khun ne ïing kiaw pat ki hap ban shu im da kaba shu leit bylla nong-sngi sha bri ne sha lyngkha jong ki briew namar ka long kaba shitom shibun ïa ki nongrep kba ban shimti ïa ka rep tympew ka rep kwai lane ïa ki nongrep kwai ban shimti ïa ka rep sying ne ka rep shynrai. Bunsien ju mih ka kyntien kaba ong ba “u poi-kha ne u shong-kha u shu wan bam bad shong thiah thai bad ban shu kjit ei ïa ka spah ne ka sbai.”
Ki symboh pyrkhat : Ha kane ka juk stad ka juk shai ne ka pyrthei beh por ka pyrthei beh jingshai la sngewdonkam kham kyrkieh ban ïa pyrkhat ne ïa mir jingmut ha la ïing ha la sem kumno ban weng noh ïa kine ki dieng kper ki dieng pynkiang kiba la pynthut bad khang lad ïa ka rep ka riang (bad ïa baroh ki jait kam) ban kiew rasong ne kiew shaphrang. Shuwa ban pynkut, syndet bad jyndet, ai ngin kylli ïa baroh ki khun samla kynthei bad shynrang ka bri u Hynñiew Trep aïu kan jia lada ïa ki kper ki phrah ne ki bri ki hali yn aiti noh ha ki khun shynrang hynrei ïa ka jait ka kynja yn bteng beit na ka bei ne na i mei?