Kyang Shla Ki Mooknor Ki Mawbah

Ka Hima Khyrim bad Hima Mylliem ruh ki dei ba la dep phiah hashwa na ka Hima Shyllong da ki buit sianti jong ka sorkar Bilat.

Raphael Warjri

Ha ka ktien pdeng kum ïa u ‘U’ lah ban bujli da u ‘Oo’ ha ki bynta bynta jong ki kyntien. Lehse kum ka kyntien ‘lum’ kum ha ba pyllang kan neh kum juh, hynrei ïa u ‘lum’ kum u Lum Shyllong lah ban thoh noh ‘Loom’ ha ka rukom kynnoh Khasi. Nangta Dum kum ynda la miet la synñia kan neh kumjuh, hynrei ia ka ‘Dum’ ha ka khanatang ka ksaw ka kpong ïa ka kmie jong ki jait ksew lah ban pule noh ‘Doom’ lane ‘Lyndoom’ ïa ki ba khuid khlieh khlem shñiuh. Don napdeng ki riewtbit kiba kdew ba lehse lah ban kynthup ruh ïa u ‘V’ ruh namar ba u dawa ha ki katto katne ki ktien shnong na kylleng ki thaiñ. Katkum ba pyrthew harum haneng, lait na ka ktien shnat Pnar, Amwi, Lyngam ki don ki ktien shnat kum na Shella, Bhoi, Khatarshnong bad kiwei kiwei ki thaiñ, ki lah ban donkam kynthup shuh ki dak katkum ka sur kynnoh ïa ki katto katne ki kyntien ba lymbiang na ki dak-thoh-ktien ba la don lypa. Lehse la donkam mar mar ba ki dak-thoh-ktien A-B-K-D-E-G-NG-H-I-Ï-J-L-M-N-Ñ-O-P-R-S-T-U-W-Y yn kylla noh A-B-C-CJ-K-D-E-NG-H-I-Ï-J-L-M-N-Ñ-O-OO-P-R-S-T-U-V-W-Y lada ki shlem iktiar kum na ka liang ka sorkar jylla, ka synjuk nong-thoh kot, Khasi Authors’ Society bad ka Khasi Department, Salonsari NEHU, ki kubur ban pynskhem noh kloi shwa ban mih ki kynrum kynram. Mynta ba la dier lypa lehse ym dei ban kieh than, hynrei ym dei pat ban dang kheiñ sting shuh bad la dei ban khluh noh kloi lan.

Haba phai dien ïa kane ka phang ka long ba ka raibi ka la hiar naduh ba la wan synshar donbor ka sorkar Bilat lyngba ka Sengkhaii India Mihngi(East India Company), ba ka la biah pongrai ha ka jaitbynriew Khasi haduh ba ki paidbynriew ki la jyrsieh sah haduh mynta mynne. Ha kawei ka liang hadien ba la kurup ïa ki elaka kiba hap hapoh ka hima Sutnga, ki pateng u syiem Sutnga ki la kylla long ki syiem Jaintia hadien ba ki la shongneh ha Jaintiapur ban synshar ïa ki raiot, khlem suitñiew shuh ïa la ki khun ki hajar. Naduh kita ki spah snem, ki syiem Jaintia ki la ioh sahuh ka khajna na ki raiot haduh ba kim kwah shuh ban dang wanphai sha la ki khun ki hajar sha rilum. Tang ha ki khep ba donkam bad dawa tyngeh kano kano ka jingjia ba u syiem Jaintia u wan jngoh ia la ki khun ki hajar sha rilum. Ki dak ki shin ki dang neh kum ki syrwet ba shynna ia ka jingiaid lynti ki syiem Sutnga ha kita ki por, bad ka lynti ka long na Syndai sha Raliang, Nartiang bad Jowai bad ñiar eh ba kin leit khmih ïa la ki khun ki hajar sha kiwei kiwei ki thaiñ. Na kata ka daw haba ki syiem Sutnga kiba la tip paidbah kum ki syiem Jaiñtia ki la pyntian ïa ki snap ka niam Hindu ha la ki khun ki hajar, ka la don ka jingkylla ha kito ki thaiñ ba ju iaid lynti ki syiem. Kaba kham shynna ka dei ba la mih ki jait Bamon kum ki kynja lyngdoh sohblei ba hiar pateng na ki Brahmin Hindu ban shimti katto katne ki kam niam ha ka Niamtre ki Pnar bad ka ba marmlien ban kiar bad kyndiah syndon na ka bam dohmasi. Kaba dei ban puson bad duriap pat ka long ba ka kñia masi ka dang don ha ki elaka bad kaba dang shen ka la long ha Raij Ialong bad kito ki thaiñ ba khlem iuhkjat shuh ki syiem Jaintia ha kita ki por, ki dang ïaineh ha la ki riti nylla ka niamtre khlem ïakhleh ha kano kano ka snap Hindu. Kita ki jyrwit jyrwat ki la nang kynton shuh shuh hadien ba  ka Hima Sutnga ba la kam kum ka Hima Jaintia la phiah na ka Hima Khyrim ha u snem 1890. Ka Hima Khyrim bad Hima Mylliem ruh ki dei ba la dep phiah hashwa na ka Hima Shyllong da ki buit sianti jong ka sorkar Bilat. Hynrei kaba ktah mationg ka long ba ka Hima Jaintia ym don shuh u syiem ba la synshar pura da ka sorkar Bilat, hynrei ki Hima Khyrim, Mylliem, Nongkhlaw, Maharam ter ter ki dang neh ha ka synshar laitluid jong ki syiem bad ka dorbar hima ki bakhraw. Kumta  u pud u sam bad ki syrtap synshar hima ki long ki daw ban phiah ia ki paidbynriew ba ngeit ha kata ka maïa shaphang ka jingkieng ksiar u Sohpetbneng ba la tip kum ki khun ki hajar Hynñiewtrep Hynñiewskum lane Ynñiawwasa Ynñiawwasung.

Shwa ban phet krad noh ki phareng ka sorkar Bilat bad hadien ba la shimti ïa ka synshar sorkar kmie da ki dkhar na dewbah India, ka la don ka Federation of Khasi State kaba dang kiar ban kynthup ha ka Ri India, ha kaba la kdup ruh ïa ka Jaintia Dorbar ban ïakhih paidbah ryngkat pyrshah ïa ka sorkar India. Hynrei kumba thombor ki phareng ka sorkar Bilat, ki dkhar na dewbah India ruh ki la thaw da ki buit sianti ban pynbor ïa ki Hima Khasi ruh ban iasnoh bad ka Ri India, haduh ban da urlong hadien shisnem tam ba la ioh laitluid ka Ri India na ka sorkar Bilat. Kawei ka bynta kaba kongsan tam ka dei ka riti kheiñkur kheiñkha kaba tehsong shityllup ïa ki hima bad elaka jong ki paidbynriew salonsar kan sa phnieng bad kynrum kynram lada ym husiar bha. Ka Iawshibdi jong ki Kur Laloo, Lamin, Diengdoh, Marngar bad kiwei kiwei ki dei ka thymmei na Raij Iapngar ha Ri-Bhoi.Ki Kurkalang, Nongspung, Syiemlieh, Syiemiong bad kiwei kiwei ki dei ka thymmei na ki kur Syiem Sutnga. Ki kur Lamare na Raij Raliang ki dei ka thymmei na Raij Nongkynrih ka Hima Shyllong mynnor. Ha kane ka rukom ki maïa jong ki khanatang u Lum Sohpetbneng,Lum Shyllong, Lum Diengiei, ka Wah Kupli, Wah Umngot, Wah Umiam bad kiwei kiwei ki snap ka mariang kynthup ruh kum ki mawbynna, ki iingsad iing lyngdoh ki dei ki matti ba tehsong salonsar  ha kaba dei ban kiar raimaw raidieng na kino kino ki shangkhawiah ban phiah ïa ka jaitbynriew Khasi.