Ha kine ki sngi, ki bor sorkar ha West Khasi Hills bad East Jaiñtia Hills ki la bunkam ban pynpra ïa ki atoskhana jong ki karkhana thang dewïong be-aiñ. Ki la phah ruh ïa ki dur khih sha ki lad pathai khubor ban ïoh pyni sha ka pyrthei ba ki la leh ïa ka kam. Hynrei ki bor distrik bad ka sorkar kim donkam satia ban pynlut por bad pisa ha ka ban thied ïa ki bom lada dei ba ki la khanglad naduh nyngkong. Dei tang hadien ka jingshah kynhied ha ka Meghalaya High Court ba ki la leh smat leh sting ban pynpra. Ngim tip katno klur tyngka ki karkhana thang dewïong ki la kit ei na kane ka jylla bad katno klur tyngka ki la lait ban siew ïa ka khajna na ka daw ba ki la shu treikam be-aiñ. Ha ka jaka ba ka khajna kan leit sha ka pla jong ka sorkar, khlem pep ka la poi noh sha ka pla jongno-jongno. Dei tang ka jingtohkit da ka kynhun kaba heh bad ba ïar kum ka Central Bureau of Investigation (CBI) kaba lah ban sei madan ïa kita ki kyrteng.
Ka sorkar kam dei ban shu hun tang ba ka la pynbthei ïa ki atoskhana jong kita ki karkhana thang dewïong be-aiñ. Yn leh kumno pat ïa ka khajna kaba kine ki karkhana ki khlem siew baroh shi katta? Ïa ka kuna ba pynjaboh ïa ka lyer yn leh kumno? Ngi sngewdei ban dawa na ka sorkar ba kan daiñ kuna bad pynbor ïa ki trai bad nongpynïaid jong kine ki karkhana be-aiñ ba kin siew lut ïa ka khajna baroh naduh ka sngi ba ki la sdang ban treikam haduh ka sngi ba la khang ïa ki. Kane kam dei ka jylla kaba ki briew ki lah ban leh katba ki mon. Dei ban daiñ kuna hapoh ki kyndon jong ka Environment (Protection) Act, Air (Prevention and Control of Pollution) Act, Water (Prevention and Control of Pollution) Act, bad kiwei. Lada shim lang bad khajna bad kuna, ka jingïohnong kan long ïa ka sorkar jylla namar ngi sngewthuh ba kan shongdor da ki spah klur tyngka. Ïa kane ka pisa lah ban pyndonkam pat na ka bynta ban pynkhuid ïa ki jaka kiba shah ktah ha kitei ki karkhana thang dewïong, ban seng ïa ki skul bad ki jaka sumar, bad kiwei ki jingdonkam. Hato katno kan long ka jingmyntoi na ka bynta ki paidbah ka thaiñ Shallang, West Khasi Hills kaba don haduh 57 tylli ki karkhana thang dewïong be-aiñ lada daiñ kuna bad phah siew khajna ïa kine ki karkhana. Bad ka dor jong ka kuna ka dei ban long kaba heh.
Ngim donkam ban da ïatai than halor kane namar dei ka sorkar hi kaba la pynbna ba ki karkhana baroh kiba la shah pynpra ki dei kiba be-aiñ. Haba ki long be-aiñ, ka jingpynshitom ka dei ban ap da kaba ktah beit sbak ïa u saipan jong kito ki trai bad ki nongpynïaid ïa ki karkhana. Hangta kin sa kyrthat! Kim don hok ban ud ban nam lada shah daiñ kuna bad hap siew khajna namar ki la leh hi. Kita ki heh ki haiñ kiba la ïada ïa ki baroh shi katta, kim dei ban ïohlad ban mushlia halor kane. Dei ban shim beit da ka rai kaba tyngeh khnang ba kan long kum ka jingsneng na ka bynta kiwei pat kiba don ïa kajuh ka jingthmu ban wan leh ïa ki kam be-aiñ sha kane ka jylla jong ngi. Ka Meghalaya kam dei satia ka kor shna pisa bad kiba wan ban seng karkhana, ki dei ban ïaid da ka lynti kaba khuid bad ba shai khnang ba kan long ka jingmyntoi na ka bynta ka jylla ruh. Kumno kin shu ïohnong tang kita ki heh saipan bad ki katto katne ki heh ki haiñ kiba don ha ka sorkar haba ki karkhana ki khlem treikam katkum ki aiñ ki kanun?
Dang ha kine ki sngi, ki pulit ka nongbah Shillong ki la pyntip ba ki la ïoh ban lum palat T. 2.36 lak da kaba daiñ kuna ïa ki kali bad ar shaka kiba la pynkheiñ ïa ki kyndon bapher-bapher. Ngi dei ban ïaroh ïa ka jingtrei shitom jong ki pulit kiba la lah ban buddien bad bat ïa kita ki kali bad ar shaka namar baroh ngin hap ban pyndem ha ki aiñ. Ïa kaba kum kane kajuh dei ban leh lem ïa kitei ki karkhana bad ka jingïohlum kan kot sha ki spah klur tyngka, bad ym dei ban pyllait wat tang shi tyngka ruh. Kim dei ba kita ki karkhana ki la wan leh kam isynei ïa ka jylla bad ki nongshong shnong jong ngi, hynrei ki la pynjot lut thiaw da kaba pynjngut ïa ka lyer bad ka um kaba ktah kylla ïa ki paidbah. Lada ka sorkar kam nud ban leh kumne, sa tang hadien katto katne por ngin sa ïohsngew biang ïa ka jingud jingnam jong ki briew pyrshah ïa ki karkhana thang dewïong be-aiñ. Hynrei balei ba ka sorkar kan ap haduh kata ka por ba ki briew kin ïam?
Ngin ïa peit kai ha kine ki sngi la u Myntri Rangbah uba dei peit ruh ïa ka tnat Forest & Environment, u Conrad K Sangma, un nud ne em ban hukum ïa kane ka tnat bad kiwei ba kin daiñ kuna bad phah siew khajna ïa kitei ki karkhana. Lada um nud, ka pyni ba ka lah ban don eiei sha lyndet bad um burom satia ïa ki aiñ ki kanun kiba mih na ka Riti Synshar bad kata ka Riti Synshar ka dei kajuh kaba u Conrad bad ka Kynhun Myntri ki la bam smai ban ïada.
