Lada khlaiñ u budlum aïu pat keiñ ngin khuslai?

Ki nongrep ki siew ïa ka bai bylla ne ka bainong sngi jong ki man la ka taïew ne man la u bnai.

(Lada ïa ki nongrep yn khñiot shi khñiot, ki ïew ki hat kin ringsdot bad nang ïai tlot)

Bah K.D.Kharkongor

Ha shi tyllup ka pyrthei ïa ki nongrep la tip da baroh ba ki dei u budlum ka ïoh ka kot bad ka kamai ka kajih. Uwei u ‘riewstad u ong ba u nongrep uba ïeng ha la ki jong ki kjat u kham khraw ban ïa u ‘riew donburom uba dem khohsiew (a farmer on his feet is greater than a gentleman on his knees). Hato kane ka jingkren une u ‘riewstad ka dei shisha kumta? Ban ïa shai baroh baroh ai ngin pyrkhat bad puson ïa kine ki phra tylli ki synñiang kiba la kdew harum :-

Ki nongrep haba ki sdang ban pynkhreh ïa ka rep ka riang, nyngkong nyngshap ki donkam ban thied ïa ki wait ki mohkhiew, ïa ki khoh ki shang, ïa ki symbai ki rnai, ïa ka trab ka knup bad kumjuh ïa ki sboh bad ki dawai bapher bapher. Kane ka dei ka synñiang kaba nyngkong eh kaba ki nongrep ki pynnoh sha ka imlang ka sahlang namar ki pynim bad kyrshan pisa ym tang ïa ka ïing ka sem ki nongdie wait ne ki nongdie mohkhiew, ïa ki nongdie shang ne ki nongdie khoh, ïa ki nongdie symbai ne ki nongdie sboh hynrei ki pynim ruh ïa kito kiba shna ïa ki wait ki mohkhiew (kum ki nong Mylliem) bad kumjuh ïa kito kiba thaiñ bad shna ïa ki khoh ki shang ne ki trab ki knup. Kiba bun ki nongrep ka East Khasi Hills ki bym don la ka jong ka jaka rep ki ju pynim ruh ïa ki trai jaka namar ki shu rep wai ha ki jaka jong ki. Hynrei ha ki jaka raid ne ki ri-raid kum ha Ri-Bhoi District uno uno u nongrep u lah ban rep ban riang khlem da siew dor wat tang shi pisa ne shi tyngka sha ki syiem ne ki myntri kata ka raid.

Lada ka jaka rep ka dei kaba kham heh, ki nongrep ki donkam ban khot nongbylla na shnong lane nabar shnong khnang ba kin ïarap lem ha ka puh ka daiñ, ka thung ka tep, ka thiew ñiut thiew kynbat bad ban kheit ban ot ïa ki soh ne ki marrep jong ki. Ki nongrep ki siew ïa ka bai bylla ne ka bainong sngi jong ki man la ka taïew ne man la u bnai. Kane ka dei ka synñiang kaba ar namar ki nongrep ki ïarap ban pynim ne ban kyrshan ïa ka ïing ka sem ki nongbylla. Ynda ki la kheit ïa ki soh ka jingtrei shitom jong ki, ki thep pat ha ki khoh ki shang bad ki kyntiew ha ki kali kamai ban pynpoi sha ki ïew ki hat khnang ban leit die ïa ki. Ki siew ïa ka bai kali bad lyngba kane ka synñiang kaba lai ki nongrep ki pynim ïa ki trai kali.

Lyngba ka synñiang kaba saw ki nongrep ki pynim ïa ki dai ki daju (nongkitnong) namar tang shu poi ki kali ha ki ïew ki hat ju wan kynrup ki dai ki daju ban pynhap ïa ki khoh ki shang na ka kali bad ban pynkit pat sha ki jaka ba ïa-die ïa-thied. Marsien rung ki dai ki daju sha ïew sha hat, ki nongrep ki hap ban siew sa ïa ka musur ne khajna sha ki nongkhrong khajna. Lada yn kylli na kiba bun balang balei ki nongrep ki hap ban siew khajna, kiba bun ki jubab “tip seh, ym tip ei ei” bad lada kylli pat aïu kane ka khajna ka la pynmyntoi ne kan pynmyntoi ïa ki nongrep, ka jubab ka long biang “tip seh, ngim tip ei ei !” To kam pher bad kam lei lei namar ki nongrep ki pynim sa ïa ki nongkhrong khajna. Kane ka dei ka synñiang kaba san. Ynda ki marrep ki poi ha kti ki nongkhaïï (middlemen), ki nongkhaïï bunsien ki ju khñiot dor (lait noh tang iwei-ar) ïa ki mar jong ki nongrep bad ki die kham heh dor ne kham palat dor sha kiba die khutia mutia ha ki madan madiah ne ha ki dukan shnong ki dukan dong (retailers). Hangne ruh hap ban ong ym lei lei namar ha kane ka synñiang kaba hynriew ki nongrep ki kyrshan bad pynim ïa ka ïing ka sem ki nongkhaïï.

Ka synñiang kaba hynñiew ka long ba ki nongrep ki pynim ïa ngi ki bym rep. Ki pynim ïa ki khun ki hajar, ïa ki syiem ki daloi, ïa ki myntri ki sordar, ïa ki nongkhaïï ne ki trai kali, ïa ki dai ki daju bad ïa baroh namar baroh baroh ngi donkam ban pynbiang bam ïa ka kpoh lait noh ka kpoh ki statue ne dur-maw dur-rnong jong u Woh Kiang Nangbah ha Syntu Ksiar, u Babu Soso Tham ne ka Indira Gandhi ha State Central Library bad u Bapu ka ri India (Mahatma Gandhi) ha khmat ka Meghalaya Secretariat!

Ynda u nongrep u la ïoh pisa na kaba die ïa ki marrep um ju leit rah lut ïa kata ka pisa sha la shnong ne sha la ïing hynrei da kata ka pisa u thied prek u thied rong ban shna ne pynbha ïa ka ïing ka sem, u thied ïa ki jaiñ sopti ne ki kot ki sla ïa la ki khun ki kti, u thied dai u thied shini, u thied mluh ne umphniang bam, u thied sabon ne thied makhon, u thied radio ban sngap ïa ki khubor bad ki sur jingrwai 2

ba thiang jong ki kaitor u Hynñiewtrep, u thied telebishon ban peit ïa ki prokram ka rep ka riang ne ki phlim shad ki phlim rwai, u thied ki riam ki beit ïa la ka kurim bad ïa lade khnang ban bhabriew bad iphuh iphieng bad u thied ïa baroh ki jingdonkam ka ïing ka sem jong u. Ynda la biang lut u leit phai pat sha la ïng da ka kali shnong bad u siew biang ïa ka bai kali. Lyngba kane ka synñiang kaba phra ki nongrep ki pynim bad kyrshan pat ïa baroh ki nongshong dukan ha ki ïew ki hat ne ki shnong ki dong. Bunsien ki ïew ki hat ki pjah slam slam ne ki nongshong dukan ki shu ïa shong kli kti baroh shisngi lada ym biang ka rep ne biang ka dor ka mur jong ki marrep ba pynmih shitom ki nongrep.

Lada yn pyrkhat bad ngam jylliew ïa kine ki synñiang ba la pynnoh da ki nongrep sha ka imlang ka sahlang la sngewdei ban ïahap jingmut bad uta u riewstad haba u ong ba ki nongrep ki dei shisha shisha kiba khraw bad ba kham khraw ban ïa uta u `riew donburom uba dem khohsiew! Ka ju don pat ka jingong ba lada ngin leh bha katno katno ruh kiba bun kin ïa klet bad lada ngin leh sniew pat baroh baroh kin ïa kynmaw. Hato kane kam dei ka jingshisha? Ki nongrep ki la leh tang ïa ki kam ba bha suda hynrei kaba sngewsih pat ka long balei keiñ ba kiba bun kiba lang ki leh klet ïa kata. Ki nongrep ki dei shisha u budlum ka ïoh ka kot lane ki nongrep ki dei kita ki maw-khrum ne maw-nongrim jong ki ïng ki sem. Baroh ngi ju kynmaw ba haba shna ïa ki ïng ki sem nyngkong nyngshap donkam ban pynïeng shwa ïa ki maw-khrum. Ynda ka ïng ka la ïeng bad skhem, ngi sa ïa shong ïa sah, ngi ïa khie ngi ïa thiah, ngi ïa beh kam ngi ïa beh jam, ngi pynlong parti (party) ban khawai ban dawai, ngi ïa rwai ngi ïa siaw, ngi ïa hala ngi ïa pyrta bad ngi ïa shad ngi ïa kyrdem haduh ba ka ïing kan da tdem bad lyuh hi thui …….hynrei kata ka ïing pat kam khyllem ne pra satia namar ba la kyrshan skhem ïa ka da ki maw-khrum ki maw-nongrim ! Hynrei hato ngi ju don por ban leit jngoh ïa kita ki maw-khrum? Haduh mynta mynne ki ïew ki hat ka Jylla ki dang ïai tyllun shaid shi shaid namar ki nongrep ne nongkyndong (the so called villagers) ki dang ïai kyrshan ïa ngi watla ki ïa tyngkhuh tang ïa ki jingeh suda jan manla ka sngi bad jan manla ki por.

Ki bor Mariang kiba ju tangon bad sangah ïa ki nongrep – Ki nongrep wat la ki trei shitom katno katno ruh bunsien ki ju mad ïa ki sohkthang kiba pynjaw ummat ïa ki namar ba ju khyrwait ki bor ka Mariang (natural calamities) kum ka shoh phria, ka rang tyrkhong, ka jingshlei um naba jur palat u slap, ka jingkhyrwit ki ‘er-ïong ki ‘er-ngit lane ka jinghiar thma ki khñiang ki ksiah ïa ki jingthung jingtep jong ki (epidemic). Wat la kine ki bor Mariang ki pynthut khah khah ïa ka rep ka riang, ki nongrep pat kim ju kynran ne kyrtiang dien satia hynrei ki ïai bteng ïa ki kam babha jong ki. Ki nongrep ym tangba ki don kata ka mynsiem ïaishah hynrei ki tip ruh ba ki jingeh bad ki jingtynjuh ïa ngi ki briew ki wan ki leit na ka por sha ka por. Ki nongrep ki long ruh kum ki Tirot Singh ne ki Kiang Nangbah naba ki ju aiti lut met bad mynsiem. La shit ne khriat bad la rang tyr-khong ne khyrwit u slap ki dem hi khui ban minot thop ha ka puh ka daiñ, ka thung ka tep ryngkat ka tuid syep ka tuid syar. Ki nongrep ki dei ki Mohkhiew ki Wait-Prat ki ban puh bad mait naphang ïa ka khlam ka jingïap thngan khnang ba kan ym wan sar ïa ka ïing ka sem ki paid ka Ri bad ka Jaitbynriew ! Ka jingkyrduh bam bad ka jingïapthngan ka la sdang ban pur bad sar ha kylleng ki Ri ka pyrthei hynrei kine kiei kiei kim pat jia satia hangne ha Ri jong ngi namar kita ki budlum kiba ngi ju ong ne sin ba ki dei ki nongkyndong ki dang kyrshan bad ïai trei shitom wat la ki ju mad tang ïa u shiah uba dung bad uba thar.

Ki `liew-lep bad `liew-kharai kiba ap thap ïa ki nongrep ha ki ïew ki hat – Ban pynmih shi kilo u sohsaw (nuksa) ki nongrep ki donkam ban pynlut kumba lai piah ei ei (Rs 3.50) bad haba ki wan die ïa u sha ki nongkhaïi ne ki mahajon (wholesalers) ha ki ïew ki hat ki ju ïoh pisa pat tang san ne hynriew tyngka shi kilo (ka jingïohnong kaba long tang shi tyngka piah ne ar piah eiei). Lada kin wan die 500 kilo u sohsaw ha ka dor san tyngka shi kilo, ka jingïohnong kan long tang hynñiew spah sanphew tyngka (Rs. 750 /-). Kumno keiñ kane ka 750 tyngka kan ïarap ban kyrshan ïa ka ïng ka sem ki nongrep? Ki nongkhaïi wat la ki thied tang 5 tyngka shi kilo, ki ju die kylla pat haduh 11 ne 12 tyngka sha kiba die madan ne kiba die khutia (retailers) ha ki dukan rit ki dukan ria. Kine kiba die madan ki die kylla pat sha ki paidbah kumba 28 ne 30 tyngka shi kilo. Mano ba ïohnong khambun na kane ka ïadie ka ïathied? Hato ym dei ki nongkhaïi? Mano pat ba khuslai bad sohsat? Hato ym dei ki nongrep (producers) ryngkat ki nongthied ne ki nongbam (customers/consumers)? Hooid, baroh ki nongkhaïi ki donkam ban ïohnong hynrei ban ïoh pat 3

ïa ka hato yn hap ban shu khñiot shi khñiot ïa ki nongrep bad ksih pat ïa ka pla ïarong ki nongbam? Da kaba burom ïa ki nongkhaïi ai ngin buh kawei ka jingkylli “shaei keiñ ka jingïatiplem jong phi ka don……hato ka lah ïap bad hato ka dang im? Kumno keiñ kata ka jingïohnong ki nongrep kaba tang shi tyngka piah ne ar piah shi kilo kan ïarap ïa ki ban pynheh shuh shuh ïa ka rep ka riang haba ka dor jong ki symbai ki rnai, ki sboh sorkar ne ki sboh eit-masi eit-sniang, ki dawai ki dashin bad ka bai bylla nongsngi kumjuh ka bai kali ka la nang kiew nang kiew jan manla ki taïew bad manla ki bnai ki snem. Yn nai ïa kylli hangne kumno ki nongrep kin kyrshan ïa la ki khun ki kti da ka shi tyngka piah ne ka ar piah ban phah skul phah kolej khnang ba kin leit wad ïa ka jingnang ka jingstad kumba ju ïoh lad ki khun ki kti jong baroh. Dei hangne keiñ ba ju mih shibun ki khynnah skul kiba ieh noh tang shiteng por ïa ki jingpule jong ki (school drop outs). Ka jingshah khñiot dor ki nongrep kam dei tang ïa u sohsaw hynrei ka long ïa baroh ki marrep. Tang teng khat eh ki nongrep bad ki nongbam kin ïoh ïa ka dor ka ban ïa hun lang ne pynkmen ïa ki.

Kaba sngew thamula bad sngew lehraiñ eh ban pynkynmaw hangne ka long ba wat ïa ki khoh ki shang ne ki pla byrni kiba khia tang ar ne lai kilo kawei kawei ki mahajon ki ju ot ne khate haduh hynñiew ne phra kilo manla ka shang ne ka byrni. Lada ki nongrep kin wanrah tang shiphew shang u sohsaw ha ka dor hynriew tyngka shi kilo lane shiphew byrni u sying ha ka dor shiphew tyngka shi kilo, ki mahajon ki shu ïoh bam ei na madan ha madan haduh 48 tyngka na ki shiphew shang ki sohsaw bad 80 tyngka na ki shiphew byrni ki sying. Ïa kane ka bam ei la tip kum ka bam lyer ne ka bam rngai ! Shano keiñ kane ka jinglute ba im-im peit-peit (broad daylight robbery) kan ïalam? Sa haduh katno pat u budlum un lah ban kyrshan ïa ka ïoh ka kot ka Jylla haba ki `liewlep ki `liewkharai ki shu ap thap bad ap shrip ïa u na ka diang ka mon ha man ki por ba u rung sha ki ïew ki hat?

U budlum uba kyrshan ïa ka met ka phad jong ngi ki briew u dei uba la kdor lypa bad um ju beit satia kum kito ki païa (pillars) ne ki dieng elektrik (lamp posts). Lada ki païa ne dieng elektrik ki kdor khyndiat ne shibun, kaba donkam ïa ngi ban leh ka long ban ai jingkyrshan (support) ïa ki khnang ba kin ym khyllem ne kdiah ïoh wan jia ka jingmynsaw ne ka jingsngewsih. Kumjuh ruh haba ki nongrep ki shah khñiot bad ïai shah khñiot ka dor ka mur hato ym la dei ka por ïa baroh ki seng ne ki N.G.O. (seng longkmie ne seng bhalang) ban ïawer ïa baroh ki nongkhaïi ne mahajon ka Jylla ha rynsan ne ha lympung khnang ban ïa pynbeit noh da ka mynsiem ka jingïatiplem kumno ban pynim ïa ki nongrep bad kumjuh ïa ki nongthied ki nongbam khlem da pynïap pat ïa ka ïng ka sem jong ki (nongkhaïi). Bunsien la ju ong bad ai nam ba ka ri u Hynñewtrep ka dei ka ri tip-briew tip-Blei ne ka ri tip-kur tip-kha. Lada ka long shisha kumta kan long pat kaba bakla shibun lada yn shu tip tang ïa u Blei ne u Nongthaw u Nongbuh bad ïa la ki kur ki kha khlem da tip pat ïa la ki para briew khamtam ïa ki nongrep ne ki budlum. Ki nongrep ki donkam ruh ïa ka jingieid bad ka jingai mynsiem na baroh.

Ka por ka la dawa kham kyrkieh ban pyrkhat noh ïa kine kiei kiei da kaba thaw noh da ki aiñ ka jingïatiplem kumjuh ki aiñ ka jingieid khnang ba ki nongpynmih, ki nongthied bad ki nongbam kin ïa im lang baroh baroh. Haba kren shaphang ka aiñ, ka pynkynmaw hangne ïa kawei na ki jingleit ai jinghikai (training) ïa ki nongrep jong ka shnong Rapleng (ka shnong kaba don ha Dienglieng Konstitwensi) ha u snem 2006 shaphang ka rep ka riang ryngkat ka koit ka khiah bad kumjuh shaphang ka jingsumar-sukher ïa ka Mei Mariang ba la pynbeit bad pynbit pynbiang da ka World Vision. Ha kane ka training prokram i Doktor Willbur Manners jong ka Health Department haba kren shaphang ka jingkordor ka koit ka khiah bad ka jingdokam ban ai dawai polio ïa ki khyllung ki khynnah, i pynkynmaw ïa ki nongrep ka shnong Rapleng da kaba ïathuh khana kumne harum :

“Ha kawei ka sngi ba shit kyrang bha ka suiñbneng uwei u briew u kiew ha jrong u diengsoh plom (Plum) ban riehtngen bad shong pyngngad hangta. Katba u dang shong ha jrong uta u dieng, u khmied ïala ka khmat shajrong ban peitkai ïa ki soh plom bad u peit ruh sha trai u dieng bad sha madan ban peitkai ïa ki pathaw.

                                                                                                                     (Yn dang bteng)