Hadien ba ka kynhun A’chik Conscious Holistically Integrated Krima (ACHIK) ka la dawa ban pynlong ïa ka Tura kum ka nongbah ka Meghalaya ha ka por tlang, ki la mih sa kiwei pat kiba la dawa ba dei ban ai ïa ka Nongstoiñ ba kan long kum ka nongbah ka jylla ha ka por Synrai (Autumn) katba ki la don kiba la ong ba ka Ri-Lum Jaiñtia ka dei ban long ka nongbah ha ka por shit (Summer). Kin sa don ruh lehse ki ban sa ong pynlong ïa ka Mawkyrwat lane ka Mairang lane Sohra kum ka nongbah ha ka por Lyiur (Monsoon). Shaei ngin ïa poi hangta? Kumno ka sorkar Meghalaya kan rai? Hato ka jingdawa ban pynlong ïa ka Tura kum ka nongbah kaba ar ka jylla ka long kaba shong hok? Hato lada ïoh ban pynlong nongbah, ka roi ka kiew kan wan? Hap da donkam ban long nongbah khnang ba ka sorkar kan wanrah ïa ki kam pynroi? Lada sah khlem nongbah, ka sorkar kan ym pyndep la ka kamram ban pynkiew ïa baroh ki thaiñ bad ki shnong ka jylla?
Lada hap pynlong nongbah lut ïa baroh ki jaka ban ïoh ïa kata ka roi ka kiew, ngin hap ban ïa dawa lem na ka Sorkar Pdeng ba kan bujli ïa ka nongbah jong ka Ri man la ka bnai khnang ba kiwei ruh kin ïoh lem kumba ïoh ka nongbah New Delhi – Rashtrapati Bhavan, Parliament, North Block, South Block, bad kiwei ki shlem treikam – nalor ki surok kiba jlih bad ki Metro Rail ki ban kit briew kylleng sawdong ki jaka ha sor. Shano ka Ri kan poi lada ïa dawa lut baroh-baroh? Ka Sorkar Pdeng kan shu hap ban rah kti shalor ban ong ba kam lah satia ban leh kumta. Ha kajuh ka rukom, ka sorkar Meghalaya kan ym lah ban thaw nongbah ha kat ki jaka. Ka Meghalaya ka dei ka jylla kaba rit kaba ka jingheh ka long tang 22,429 Sq. Km bad ka jingdon briew kam palat ïa ka 40 lak ngut watla ngi dang hap ban ïa ap ïa ka khanasamari bathymmai. Ngi don tang 12 tylli ki distrik, 46 tylli ki Community & Rural Development Block, palat 6,000 tylli ki shnong ki thaw ha kaba ka jingduk ka tyllep ïa ka sorkar bad ki nongshong shnong kiba bun.
Ngi sngewthamula ruh ba ki seng na Ri-Lum Garo ki kwah ba ka roi ka kiew kan wan lyngba ka jingdon jong kata ka nongbah ha Tura ha ka por tlang. Ngi kwah ban pynkynmaw ïa ki nongshong shnong ka Ri-Lum Garo ba naduh u snem 2010 haduh mynta, u Myntri Rangbah ka jylla u dei na ka shnong ka thaw jong ki hi. Hato u Dr Mukul Sangma, kum u Myntri Rangbah naduh u Ïaïong 2010 haduh Lber 2018, bad u Conrad K. Sangma, kum u Myntri Rangbah naduh u Lber 2018 haduh mynta, ki khlem leh eiei na ka bynta ka Ri-Lum Garo? Watla kum ki nongïalam kim lah ban pynpaw ïa ka jingshah liang ha ka synshar ka khadar bad ha ka jingsam ïa ki kam pynroi, ngim lah pat ban ngeit ba kine ki nongïalam ki khlem leit rah ne sam ïa ki kam pynroi sha ki para nongshong shnong ka jylla kiba don ha ki san tylli ki distrik ha Ri-Lum Garo. Hynrei lehse ki don ki nongshong shnong ha Ri-Lum Garo kiba sngew ba ka pyrla ka noh shiliang namar ka nongbah jong ka jylla ka jngai na ki. Kin hap ban ïa kynnoh ïa kita ki nongthaw aiñ ba ki la jied lada ki sngew duna ha ka jingïoh ïa ki kam pynroi. Ka dei ka kamram jong ki nongthaw aiñ ba kin ïasaid na ka bynta ki konstitwensi bad ki distrik ka Ri-Lum Garo ha kaba ïadei bad ka jingwanrah ïa ka roi ka kiew.
Kan long kaba bha na ka bynta ki kynhun na Ri-Lum Garo ba kin pan jingkheiñ katno ka sorkar ka la mang pisa na ka bynta ka Ri-Lum Garo ha ka Mang Tyngka 2023-24 bad ha ki snem kiba la leit noh. Ynda la ïoh ïa kita ki jingkheiñ jingdiah, ki dei ban wad jingtip lyngba ka Right to Information (RTI) Act, 2005 ba hato la pyndonkam hok ne em ïa kata ka mang tyngka ba la bhah sha ki? Ki dei ruh ban leit sha ki shnong ki thaw ban pynshisha la ka sorkar ka la shna ïa ki surok, skul, jaka sumar bad kiwei ki jingdonkam. Lada ki shem ba ka jingthoh ha ki kot ki sla kam ïahap bad ki jingshisha ha madan, ki dei ban ai da ka jingujor sha ki pulit lane ban wanrah da ka mukotduma hakhmat ka Meghalaya High Court. Ki don bun ki lynti ban ïakhun ban ïoh ïa ka hok, bad kam dei eh tang ha kata ka jingïoh ne jingbym ïoh long kum ka nongbah ka Meghalaya.
Lehse ki paralok na Ri-Lum Garo ki sngewthuh bakla ba tang namar ba ka dei ka nongbah, ka sor Shillong ka biang lut nadong shadong. Kam long kaba shisha. Ngin peit tang na ka jinglong ki surok ne ka jingbym biang ka bording ne ka jingduna ka umbam umdih ne ka jingduna ha ka jingkhuid jingsuba ne ka dheng kali bad kiwei-kiwei, ngin shem ba kata ka jingong ba lada ïoh nongbah, ka roi ka kiew kan wan, ka long kaba bakla shikatdei. Ka Shillong, nalor ba ka dei ka nongbah kaba la mih khlem da saiñdur eiei, ka dang donkam bun kiei-kiei ba kan long shisha kum kata ka ‘Smart City’ kumba la angnud da ka sorkar u Narendra Modi. Ha kajuh ka por, ka sorkar ka dei ban peit lang na ka bynta baroh ki thaiñ bad ki nongshong shnong ka jylla bad ban wanrah ïa ki jingmyntoi kiba bun rukom khlem da leh shiliang khmat ïano-ïano. Lada ka synshar ka khadar ka ïaid beit khlem jingleh shiliang, yn ym donkam ban don nongbah katkum ki aïom.
