Raphael Warjri
Ka ktien ka dei kawei na ki snap tynrai jong ka jaitbynriew bad ha ka saiñ pyrkhat Khasi la pynshong nong-rim ha ki lai tylli ki thymmei longbynriew manbynriew – ka Khyndew, ka Ktien bad ka Kur. Ha ka pyrkhat Khasi nylla ka khyndew ba la jer nam ka Meiramew ka dei ka tyllong ba ïa ki jynthaw baroh la pun la kha, nangta ki shylluit, ki seilung, ki speh, ki long ki man, ki san ki mer haduh yn da la dei ka aïom ban ih pura, ban ïaw haduh ban da ïapstai, da tlor bad iapduh syndon ba ki symbai thymmai ki sdang biang la ka pali ban pun ban kha pat sa shisien ban bteng la ka pateng jingim bad kumta ter ter. Ha ka ktien kumba la kren la khana, la pule dangle, la thoh la tar ka long ka ba la kyrsoi na la thymmei ktien lajong bad don ruh byllai kiba la kylla ktien tynrai hadien ba la ïashim markylliang naduh mynnor ha ba la ia tyngkhuh bad kiwei pat ki jaitbynriew. Ka long ka ba donkam ban bishar sani katkum ka tynrai longbynriew manbynriew ba ïa ki ktien ba kynsai dei ban pynneh ha la ka ktien tynrai, khlem tynneng ban pyrthuh pathar khlem nongrim. Hynrei ïa ki kyntien ba ym da long kongsan than te lah ban synjor da kaba shim kylliang da kaba adkar, katkum ba la pyndonkam ha ka imlang sahlang bad kiba la shong tynrai ha ka kren ka khana, ka thoh ka tar. Shwa ban ïaid shaphrang la sngewdei ban pashat jingmut ba don ki khep ba dei ban pynneh ïa kaba la pyndonkam paidbah bad ki don ki khep ba dei ban kylla katkum ka jingmut bakhia thew, ba shngiam bad snah haba sawa ha ki tyndong shkor
Ki ktien ba kynsai ha ka imlang sahlang kiba dei ban iahap katkum ka juk bad kiba dei ban pynneh da la ki jong ki ktien tynrai kum ka ktien Deiriti, ym dei ban thoh kolshor (Culture) namar ba ka long pathar ka rukom pyrthuh bud. Hynrei ïa ka ktien Skul kaba la longdoh longsnam ha ka imlang sahlang wat lada ka ktien tynrai ba la jer kum ka shlem-hikai ne shlem-pule ruh lah ban pyndonkam tang ha ka thoh ka tar, namar ha ka kren ka khana la kham myllen ïa ka ktien skul. Hynrei ïa ka ktien Skulbah ba la ju thmu ban kit jingmut ïa ka ktien phareng University, lah ban pyndonkam noh da kaba la jer da I Pastor Iarrington Kharkongor, ka Salonsari namar ba ka khia thew, ka shngiam bad ka snah bha ka ktien katkum ka jingmut. Kum ïa ka thoh ka tar ruh dei ban pynneh ba ka thew ïa ka ktien phareng Literature, bad ym dei ban pyndonkam pathar da kaba kylla jubor Literashor. Don kiba shim bakla ïa ka jingmut jong ka thoh ka tar ba ka dei ka ba la thoh, nangta sa tar noh; kane ka long kaba shong kynrong ka rukom pyrkhat. Ka ktien Thoh ka dei kaba jylliew bad ïar ka jingmut bad kam jyndong tang kum ka ktien kaba thew ïa kaba thoh da u khulom ha ka kot.
Ka ktien Thoh ka dei kaba khia thew haduh katta katta, lehse kiba kham khraw tam ki dei ka ktien ‘Ka Jer Ka Thoh’, ‘Ka Thoh Shun’. Ka jer ka thoh ka dei ka riti ban buh kyrteng katkum ba kup ha ka suit ka shor lyngba ka duwai ka phirat. Ha ka juk mynta ngi kheiñ beit ba ‘thoh’ ka mut barabor ban thoh dak, thoh kot bad ngim poi pyrkhat ba ka thoh shun ha u dieng, thoh shun ha u maw, thoh shun ha ka iieng, thoh shun ha moimoi ki khyllung, thoh shun ha ki mar ki mata ka don ia ki dak ki shin kiba jylliew jingmut. Lada thew ïa ka bor jong ka shun ha ka ba pyndonkam ha ki riti dustur Khasi, ha ka bor snap mariang ba ka don lada kheiñ ruh katkum ka stad juk mynta; ka dei kaba kynsai haduh katta katta. Ka ktien thoh ka kdew ruh ïa kaba thoh sabuit haba dud sakai ban pynkhiah ïa kiba pdu ne pang kpoh na ka daw ba shah sabuit ha ki briew ba shan khmat bad haba dud sakai la pyndonkam da ka shun. ïa u briew ba jop lane shah jied kyrpang ha kano kano ka rynsan ba ha khlieh duh bad uba don ka sap ban bat bad kitkhlieh katkum ka jingdawa kata ka kyrdan, ngi ju ong ba la ‘Thoh Shun Ki Blei’; ïa ki shitnga ba ïa shongsuk shongsaiñ bad ïa hap nadong shadong ha ka longiing longsem, ngi ju ong ‘ba la thoh shun ia ki shijur’ ym ka shyieng krung kum ka pyrkhat na shiliang duriaw. Nangta, ïa ki briew kiba jem rngiew ban tyndep ha ka maïa u thlen la ju nam Lang-thoh-khlieh bad kane ka don ka khana shaphang u thlen kumno ba u kdew don burom ha ba nam ia ka long rynñieng briew kum ki blang ba thoh lieh na shyllang. Ban kham sngewthuh kham jylliew ïa ka ktien Thoh, dei ban tip ba ka ïa pher bak-ly-bak na ka ktien Tah, na ka ktien Ñiad. Ka tah shun ha u tympew ban bam kwai, ka ñiad shun pushara ïa ka kynroh ka pher na ka thoh shun ha u tympew, ha u maw u dieng, ha ka met ka phad jong u briew u mrad ban pynleit ha ka duwai ka phirat, ka niam ka rukom.
Kumjuh ruh ka ktien Tar ha ka kyntien ka thoh ka tar ka kdew kum kaba tar kpong ha ka ksaw ka kpong, kata ka mut kum kaba tar ia u tor jong ka blang ne masi ban khmih ïa ki dak ki shin kumjuh ruh ban dkhat ïa ki dkhot ki lamjew ha ka kñia ka khriam. Wat la ka ktien Tar ka kdew kumjuh haba tar pynjot kaba mut ba kad, hynrei ka juh ka ktien ka khia thew lada pyndonkam haba Tar Kpong. Kaba tar pynjot ne pynkad, ha ka ktien phareng ka mut – Tear, hynrei ka Tar Kpong ban khmih ïa ki dak ki shin ha u tor katkum ka khan ka bishar u nongkñia, ka mut ha ka ktien phareng Analyse. Lehse lah ban kham shai lada nujor ïa ki ktien phareng Sprinkle bad Libation ha kaba ka rukom leh ka dei kumjuh hynrei ka jingthmu ka ïapher katta katta. Kaba synreit um ka dei ha ka ktien phareng Sprinkle, hynrei kaba synreit um ne kyiad ha ka suit ka shor ka dei ha ka ktien phareng Libation.Kumta ka ktien phareng Literature ka ïa ryngkat ka ktien Khasi tynrai, ka thoh ka tar.
