La nang khyllah wat ka jinglong jong ka suiñ bneng

Ka da long shisha kumta ym tang ha ka jylla Assam hynrei wat ha ka jylla Arunachal Pradesh hi ruh.

D. H. Kharkongor

Wat kane ka North Eastern ne ka thaiñ Shatei Lammihngi, jong ka Ri India ka jong ngi, ruh ka la nang ïai mad ïa ka jinglong khyllah jong ka suiñ bneng. Ha kaba ïadei bad kane ka lyiur kaba mynta ba katba ki kato ki katne ki bynta, jong kane ka thaiñ Shatei Lammihngi hi baroh kawei, ki iai mad ia ka jingshlei um kaba shyrkhei ba ki kato ki katne kiwei pat ki bynta ki dang ïai mad pynban ïa ka jinghap duna than eh ka jong u slap. Mynta ka snem ka lyiur ka wan poi kloi than eh bad ka neh pat ruh tang shi por. Kum ka jingpynkynmaw ba katba ka Dhemaji District bad ka Dibrugarh District jong ka jylla Assam ki ïai mad ïa ka jingshlei um kaba shyrkhei, tang shu mar ïa sdang kane ka lyiur, ba ka jylla Manipur bad ka jylla Mizoram pat de ki ïa mad ïa ka jinghap duna than eh ka jong u slap. Ka long kumta wat tang hapoh jong kano kano na kine ki jylla jong ka thaiñ Shatei Lammihngi. Te katba ki katto ki katne na ki District jong ka jylla ki mad ia ka jinghap pahuh than eh ka jong u slap ba ki katto ki katne pat de ki District, ki jong ka juh hi ka jylla, ki ia mad pynban ïa ka jinghap duna than eh ka jong u slap. Ka da long shisha kumta ym tang ha ka jylla Assam hynrei wat ha ka jylla Arunachal Pradesh hi ruh.

Kane ka jingkylla, ha ka jinglong jong ka suiñ bneng, ka da pynkhuslai jingmut shisha ym tang ïa ki ‘scientists’ ne ki stad ki jhad kiba bishar thuh bha ïa ka jinglong jong ka mariang hynrei haduh ïa ki nongrep naba ka ktah jur haduh ia ka jinglah ka jong kiba kin pynmih ia ka bam. Katba nang ïaid ki snem ba kane ka thaiñ ruh ka la nangïai mad ïa ka jingjlan than eh jong ka jingrang tyrkhong, kaba ïaid ha shwa jong ka jingwan kynsan kynsan u lap bah u lap san, uba neh khyllahpat ruh tang shipor. Ki don lei ki bynta kiba u slap u hap tang shipor kat haduh ba bud biang sa shisien ka jingtyrkhong slap, kaba da neh khyllah ruh da ki bun bun taiew. Kine kiei kiei ki kdew shai ba ka lyiur kan dang ïai long khyllah ne ba u slap un dang ïai hap khyllahha man la ka aiom lyiur, ha baroh kawei ka thaiñ Shatei lammihngi jong ka Ri India.

Ki stad ki jhad ki la ïathuhlypa ba kane ka jinglong khyllah jong ka suiñbneng ne ka ‘climatic change’ kan ktah jur bha ym tang ia ka rep ka riang lane ïa ka jinglah ban pynmih ïa ki mar bam hynrei haduh ïa ka jingkyrduh ïa ka umbam umdih. Hana nangne shakhmat ka Assam, ka Meghalaya, ka Mizoram, ka Tipura bad ka Manipur kin sanang mad ïa kaba kum kane ka  jingrang tyrkhong lane ka jingduna slap, kaba da ki bun bun taiew, wat ha ka aiom lyiur hi ruh.

Kane ka thaiñ Shatei Lam mihngi kan sa nang mad ruh de wat ïa kaba kum kane ka jinglhop bad ka jingshit kyrang, kaba khyllah, jong ka suiñ bneng. Namar kine kiei kiei ba ym tang ba ki ‘natural disasters’ ne ki jingpynjulor jong ki bor jong ka ma-riang kin sa nang kham khlaiñ bor hynrei ba kita ki jingpynjulor ruh kin sa jia ruh khah shi khah. Ka jinghap khyllah ka jong u slap uba jur khyllah bad kynsan kynsan, ka jingshlei um kaba kham khyllah, ka er-langthari, ka jingther kaba jur jong u phria uba heh khyllah lem ruh bad ka jingrang thyrkhong ka ban neh khyllah da ki bun bun taiew.

Ka lyiur ka lah ban wan kloi than eh ne ka lah ban wan dier than eh kat haduh ba kan ktah jur ia ka rep ka riang ne ka ‘agriculture’, kaba kynthup ruh ia ka kam ri jing-ri ne ka ‘allied agriculture’. Ka aiom lyiur ka lah ben neh ruh tang shipor ne ka lah ban jlan thane eh. Kumta ka jingrang tyrkhong bad ka jingshitkyrang jong ka suiñbnengha ka por ba ki jingthung ki jingtep ki donkam ia u slap, katba ka jingjur khyllah bad ruh ka jinghap jlan palat ka jong u slap ynda haba ki jingthung jingtep kim da donkam than eh shuh ia u slap. Ki jingthung jingtep kin sdot kin swai noh na ka jingshit bad ka jingrang tyrkhong than eh jong ka suiñ bneng katba kin sa pyut leh nohei noh na ka jingjur than eh ka jong u slap bad ruh na ka jingslei um. Kane kan ktah jur bha ruh ïa ka jingroi bad ia ka jingsan sted jong ki ñiut ki ñier ne ki ‘weeds’ bad ruh ïa ka jing-roi jong ki khñiang ki ksiah ne ki ‘pests’ kiba bam duh noh lane kiba pynjulor ïa ki jingthung jingtep. Kine kiei kiei kin sa ktah jur bha ïa ka jinglah ban pynmih  ïa ki mar rep, khamtam eh  ïa ki mar bam ne ki ‘food crops’. Ka jinghiar jong ka jinglah ban mih ïa ki mar bam kan lam ym tang sha ka jingkyruh jong ka bam, na ka bynta u khun bynriew lem bad ki jngri ki jingdup, hynrei haduh ka jingkiew jong ka dor ka jong ki mar bam. Ym aratien ba mynta u snem ka jingpynmih  ïa u kba u khaw kan hiar arsut ba kumta ka dor jong u khaw ruh, hadien kane ka aiomot, kan sa kiew kynsan hi joit. Kaba katno tam u Khaw Manipur, jong ka Imphal Valley.

Kumta kiei kiei kiba u ju rep kin nym man bha shuh. Ki jingri ki jingdup ki jong u ruh kin nym koit kin nym khiah bad kin nym man roi shuh. Kine kiei kiei kin pynlong  ïa u khunbynriew ba un hap ban  ïehnoh  ïa la ka jong ka jaka kaba u ju shong u ju sah bad ba u ju rep u ju riang. Kan pynlong  ïa u ba un phetwir noh sha kiwei pat ki jaka kiba u ngiet ba ka rep ka riang bad ka ri jingri jingdup kan kham bha.Kane ka jing ïai long khyllah jong ka suiñbneng kan pynlong  ïa uba bun ba un sa kylla long uta u ‘climatic refugee’.

Te to nangïaitih bad nang ïaiklong pathar ïa ki dohjem jong ka meiramew. Nang  ïai pom pathar  ïa ki dieng ki siej, nang ïai thang rnga bad  ïai sain ‘coke’ pathar. Nang  ïai pynduh pyndam  ïa ki tyllong um bam, ïaipynsdot pynswai ïa ki um ki wah bad nang ïai pynïap pathar ruh de ïa ki doh um dohwah.