Raphael Warjri
Ha ka por ba ym pat ju mutdur ban wan ki phareng, ki dkhar ki la wan tang na rymmiang jong u pud u sam, hynrei ki shynrang Khasi ki lah da khaiï sha Rithor shaid shaid. Don ki ba la shah ïalam ban pyrthuh bud ia ki dustur dkhar bad wanlam ha la rympei lajong, hynrei haba dang khlaiñ ha la ka tynrai, kita kiei kiei ki la blad noh suki suki. Hynrei ka ba leit jop thma jong ki syiem Sutnga sha Bengal ka la wanrah ka jingkylla namar ba ki pateng syiem Sutnga ki la shah ïalam ka rukom pyrkhat ha ki pundit Bengali bad kaba jubor eh ka rukom pyrthuh bud dei ka niam Hindu. Kumta ha lynti ba dei iaid ki syiem Sutnga naduh Syndai ter ter shaduh Nartiang haduh Jowai la don ki snap niam Hindu ha ki riti dustur tynrai jong kita ki jaka ba ïaid lynti ki Syiem Sutnga. Ki snap kiba shynna eh dei ka ba mih ki jait Bamon kum ki sohblei niam ha ki katto katne ki elaka, bad kaba bud ka dei ka dustur ban sang bam dohmasi namar ba ka niam Hindu ka ñiewkor ia ka masi kum ka blei. Ka ba lyngngoh pat ka long ba kito ki thaiñ kiba dang bat skhem la ka niam tynrai kum ha Lamin Sohkha, Khonglah, Nongbareh, Nongtalang ter ter shaduh Nangbah, Shangpung Raliang ym shym la don tdot ka snap nongwei jong ka niam Hindu. Kaba kham lyngngoh shuh shuh ka long ba ha ïalong ka don ka kñia masi kum shi bynta jong ka riti lehniam ha ka raij ka elaka. Kaba sngew long khyllah ka long ba ki snap ka niam Hindu kiba la bsut ha ka niamtre ki dei kiba la pyntian jubor da ki syiem Sutnga kiba la kup ïa ka nam kum ki Syiem Jaiñtiapur, bad kaba kynsha ka long ba ha Nartiang la seng syndon da ka ïingmane Hindu (mandir) ba la pyniaid da ki pundit ba wanlam na dewbah India.
Ynda la wan ki phareng ha kaba sdang kum ka Hima Bilat ki la shu thombor naphang ha ka imlang sahlang Khasi haduh ba la pyntroiñ pynjulor naduh ka riti dustur, ka imlang sahlang, ka khaii pateng, ka trei ka ktah haduh ka pyrkhat pyrdaiñ. Kine kiei kiei baroh ki la wan da ka ba phung jubor da ki nongsynshar na Hima Bilat ki ba pynksan ïa ka lajong bad ñiewpoh ïa ka jong ki Khasi, bad bunsien ki da iuhroit bad ki sin ki rngop laiphewjait. Ha ba la wan phrung jubor kumta, la don ki rangbah ki ba la kyndit bynriew bad ki la ïa lumlang ban tehsong kum ka jaitbynriew. Kiba kongsan na kita dei ka synjuk Khasi National Dorbar kaba khmih ïa ka imlang sahlang na ka iktiar jong ki nongsynshar trairi traimuluk, bad kawei pat ka dei ka Seng Khasi kaba khmih ïa la ki riti dustur tynrai bad ïa ka niam tynrai. Kine ki artylli ki seng ki dang rasong haduh mynta mynne, bad ki dang iaineh ha la ka nongrim ban ïada ïa la ka jaitbynriew ha ka liang jong ka snap tynrai Khasi paka. Lehse kaba kham jubor ka rukom shah ïalam ka ba la kynshoit ban pyrthuh bud kham stet dei hadien ba ki phareng na Ri Wales ki wan ban ïalap ïa ka niam Khristan. Kane ka rukom shah ïalam ka kham pur stet na ka daw ba don ki nongrim kiba skhem bad ki ba ktah ïa ka dohnud briew bad ktik ïa ka pyrkhat briew. Ha ba ki riewtrei shitrhem jong ka Balang Khristan ki la wan iuhkjat nyngkong, ki tip ba ki dei ki mynder hakhmat jong ki phareng na Ri Bilat ki ba bat ïa ka synshar khadar da kaba shu thombor hangta ha Wales. Hynrei na ka liang jong ki paidbynriew Khasi kim da tip than ïa kata bad la shim beit kum ki mynder kharlieh na shiliang duriaw ïa baroh arjait, ki ba na British ne Bilat bad kiba na Wales. Kita ki riewtrei shitrhem jong ka Balang Khristan na Wales ki la mad ïa ki kam thombor jong ki phareng na Bilat, kumta ki sngewlem na ka bynta ki Khasi bad ki pyrshang ban ïarap ban kyntiew ïa ka imlang sahlang ha baroh ki liang. Kumta de ka ïalap niam Khristan ka la wan jop pyrthei da ka jingieit bad ka la neh syndon haduh ba la jwat ban weng na ka pyrkhat briew. Kumta ka paw ba ka niam Hindu ba la pyn-tian jubor da ki syiem Jaintiapur kam shym la lah ban suhthied namar ba ka niamtre niam Khasi ka dang bat skhem triang ha la ki nongrim jong ki riti niam tynrai. Hynrei ka niam Khristan, khamtam ka balang Presbyterian ka la bsut da ka jingieit ban jop pyrthei ïa ki paidbynriew Khasi bad ka la roi parum pareh haduh mynta mynne. Kaba kongsan na ki synñiang jong ki balang Khristan ka dei ha ka liang ka jingnang jingstad, ka sumar sukher, ki kam pynroi ha ka kamai kajih, ba la bynrap shuh shuh da ka jingwan kiew sa ki riewtrei shitrhem jong ka balang Katholik ha-dien sanphew snem, ha ka ba la nang pyniar ki jingtrei mon sngewbha na ka bynta ka bha ka miat jong ka imlang sahlang salonsar ha ki liang baroh.
Jar la katta ka niam Khasi tynrai ka dang ïai rasong khamtam ha ki nongkyndong, hynrei ka la ïakhing barabor bad ki niam Khristan naduh mynnor, la ha sor ne ha nongkyndong. Kane ka long u thning ba na tyllong ban phiah bad pharia ïa ka jaitbynriew, namar ba ki riewshit niam Khasi Khristan kim suitñiew ia ka niam tynrai Khasi naduh ki por synshar donbor ki phareng bad ki riewshit niam tynrai pat ki pyrkhing palat liam ha la ka niam haduh ba kim pdiang da lei lei ia ki paid Khristan bad ki sin ki rngop laiphew jait. Ki snap tynrai ba dang tehsong ïa ka jaitbynriew dei tang ki riti dustur tynrai Khasi kiba la seng nongrim ki longshwa manshwa. Na kata ka daw dei ban don ka lynti pdeng kaba don ka pansara ba biang sawar na ka bynta ban tehsong ïa ka jaitbynriew salonsar.
