Don jingmyntoi aïu ban ieit ïa ka mariang

Kane ka long ka nuksa kaba rit, ba pynlong ia ka suiñbneng kaba nang khluit katba nang mih ki snem (Threat of Global Warming).

Kong Phaiyolin Nongrum

Ka mariang sawdong jong ngi ka long ka spah kaba kordor tam kaba ym lah ban thied da ka pisa hynrei kaba maian bad kaba khraw, ka ai-buin ai-thiang ïa ki jingthaw  baim kiba don ha ryngkew bad ha um ha ka rukom kaba pher bad kaba phylla, lyngba ka jingshit jingkhriat bad lyngba ka jingshai bad ka jingdum, lyngba ki lyoh, u slap ka lyer bad ka jingmih bnai thymmai bad ka jing-ngen jong u Bnai. Kine ki bor mariang ki synshar ïa ki saw aiom bad ha kine ki saw aiom, ka don ka jingkhie lung bad ka jingïaw ki jong ki jingthaw baim ha ka mei ri lung mei ri san.

Hynrei ha kane ka juk ba mynta ki stad saïan ki shem ba ha ka jingtyllun jong ka shalyntem jong ki saw aiom la don ka jingkylla ha ka jingsynshar jong ka mariang (climate change) namar u khun bynriew uba long u nongri nongda da ki shnong jaka sah u long pynban u nongpynjot ïa ki da ki kam ba u trei.

Ki kam bapher ba u briew u trei  bad kaba pynlong ïa u ban kylla long u nongshun jong ka mariang ki long – ka jingtih pathar ïa ki mar poh khyndew kum u nar, ka ksiar-rupa, ki mawkordor, ka petroleum, salemanite, uranium, mawshun, dewiong bad bun bah ki mar kordor kiba rieh hapoh khyndew kiba la pynmih bad saiñ bad ban pynkylla ïa kine ki mar sha ka jingdonkam bapher bapher. Kane ka jingwad ïa ki mar ba kordor kiba don hapoh khyndew ka pynmih ïa shibun ki maw bad ki shyiap kiba la khlong shajrong bad kyndat sharud khanng ban lap ïa kita ki mar ba kordor. Kine ki jaboh ba mih na kine ki par ki tap lut ïa ki jingthung kiba mih bad pynkylla dew shrah ïa ki jaka ba marjan ba don kine ki mar ba kordor kiba don hapoh ramew. Da ka jingtuid ka umslap ka kit lang ia kine ki ñiut sha ki jaka ba kham them kum ki wah bad ki pynthor. Ka jinglang jong kine ha ki wah ka pynjaboh bad pynrngat ïa ka um kaba tuid. Bad ki them ba ju rep kim long rep shuh shuh ban rep. ïa kane ka jingkylla la ju tip kum ka jingpynkylla ri shyiap (Process of desertification). Kane ka process of desertification ka mih na ka jingtrei thurmur bad jingbret pathar ïa ki jaboh ba sei napoh khyndew ki bym long ban pyndonkam.

Don napdeng kine ki mar bakordor ba mih napoh khyndew kum u Uranium, ki jaboh ba mih na kine ki par ki long kiba sniew haduh katta katta kiba ktah lut ïa ka mariang bad ïaka jingim jong kito kiba shong shajan jong kine ki par. Kumta, ki ju shna ïa ki tailing ponds bad kiwei de ki jingïada ïa ka jingtuid jong kine ki jaboh. Bun na ki briew bad ki mrad kiba im ha kine ki jaka ki shah ktah jur bha ha ka radiation jong kine ki jaboh ba mih na u Uranium kum kito ki nongtrei jong ka par Uranium ha JADUKATA (Odisha). Bad ïa ka hok jong ka jingim (right of freedom of life) kaba la buh ban im ha mariang kam don shuh ha kine ki jaka ba ïajan bad ka par uranium. Kumta ka jingkyrkhu ba ngi ioh na ka spah ba remdor tam ba u uranium u ai ka jingmyntoi sha u khunbynriew, lyngba ki stad science bad technology, ki jingjynjar bad ka jingtim ha ka jingim ruh ka don lang ryngkat.

Kine ki jaka bym don shuh ki mar poh khyndew kum ki par ksiar par mawshun bad par dewiong, kim long shuh kiba bit ban rep bad ban tap jyrngam tang da ka mariang khlem ka jingïarap jong u khun bynriew. Kumta ki sah shrah bad rkhiang, kum kine ki jaka lada ki heh ka area ki pynmih ia ka lyer khluit bad kito ki tyllong um kiba do hajan jong kine ki jaka ki rngat noh. Kane ka long ka nuksa kaba rit, ba pynlong ia ka suiñbneng kaba nang khluit katba nang mih ki snem (Threat of Global Warming). Kumta ki jaka ba ktieh ahor ki la nang kylla rkhiang, ki tlong um dih ki la nang duna ka jingbsa um, ki lumthah ba rhen (ice – berg) ki la sdang ban um bad kumta ter ter.

Hangne ha ri jong ngi ruh ki bun ki mar poh khyndew bad ki jaka tih dewiong bad mawshun kiba la rim ki sah shrah bad ki tyrkong – kum ka – nuksa, ka par mawshun ha U Lumlawbah ha Sohra, ki par dewiong ha Laitryngew  bad ki shnong ba marjan ki jaka tih Mawshun bad dewiong sha ki bynta ba sha kjat jong ka Meghalaya ba ïa khap bad ka Bangladesh kumjuh ruh ha ki bun ki bynta jong ka Jaiñtia Hills. Don ki jaka kiba la rep la thung da ki nongmei nongpa pateng la pateng da u soh, u kwai, u tympew bad ki jingthung ba ai jingmyntoi ïa ki trai kiba long trai bad trei kum ki trai ïa la ka bri ka khyndew. Wat la ki im bad trei shitom bad la ka mariang hynrei ki dap ki biang bad im da ka jingphuhmat. Ym kum mynta ba kine ki jaka rep ki la kylla ki jaka tih mawshun bad dewiong ban bsa ïa ki karkhana cement ba la pynïaid da ki company bar jylla kiba ïaleh ban shim shibun ki jingmyntoi na kine ki jaka da kaba pyndonkam ia ki trai shnong kum ki nongbylla bad ki Agent na ka bynta ka Company. Kine ki company ki wan shane sha ri jong ngi ban thied duh ïa ka ma-riang ba itynnad ba mih ki jangew jathang bad ba ngi khein ba ki long ki bymler kam ban buh ïa ki. Dei ka jingbynda bad jingdie tad dor jong ngi ki trai ïa la ka mariang bangi sa khring ba kin wan mih ki company kum ki tit. Tang shu iohlad ki mait ki dain ïa ki khlaw ki shna ki ïing bangla bad shibun ki quarter ïa ki nongtrei ba wanrah na shabar ba kin trei bad sah ha kajuh ka jaka. Ma ngi pat ki trai jylla ngin leit trei aiu ha katei ka jaka ba la dep die duh ? Ne leit pan kam peon, Chowkidar ban shong shakri ban sait eit ïa kine ki heh ki haiñ kiba synshar halor ka jaka ba ngi la die duh?

Shisien ba la long shakri wat la ngi iohi ba ki dieng ba mih ha ki lawbah ki la kyllon ki lum ki la synlen, ki um ha ki wah kim long shuh ban dih. Wat la ngi iohi ba ki dohkha kiba long ryngkat im ryngkat ha ki um sngur ba tuid,mynta ki la per bad kyrthat ïap ha sla um (Wah Lukha) namar ba ka um ba ki ju shong sngewbha ka la kylla bih (poisoned and polluted). Hynrei ngi kyllut haba iohsngew bad matlah haba peit. (khod hawa shñiaw, thlah hawa pait). Namar ïa ka bor pyrkhat jong ngi la pynjaboh lang (poisoned and polluted) da ka jingdie duh ia ka jaka ba ai u nongbuh nongthaw ïa ngi sha ki company ramhah kiba khlong bad lilam ïa ka na ka bynta ka jingiohnong jong ki. Namar kata ka mynsiem long trai ha la ka jaka ka la duh noh bad la sloit noh na ngi ïa ka jinglong trai namar ngi donkam ïa ka pisa ban bam suk ban pynïadei bad kiwei ki jait bynriew jong ka ri. Hynrei ki khun ki pateng jong ngi kin kylla long tang ki nong bylla wat la ki la nang la stad ki la pule ha ka kyrdan bah eh kin shu hun tang ban long ki nongtrei ym ki kynrad ha la ri la jong. Ym dei ki nongbylla kiba hap puh hap dain hynrei ki nongbylla kiba deng Neck tie bad kiba bat da ki mobile bad ki tablet ban balia tang ka ktien ban pyni ïa la ki para doh para snam ha la ri la jong ba ngi long kiba la heh ka kyrdan hynrei hakhmat ka company nongwei ym don iktiar eiei hynrei ngi dei tang ki ksew ki ban wiar, ban ïada ïa ki company bar jylla na ka jingshah thombor ha ki para doh para snam. Kum ka nuksa, kawei ka company tih mawshun ha khap border ka ai kam chowkidar, bad assistant manager (shu thung tyngshop kum ki rubber stamp) ïa ki riewkhmat jong ka shnong ne ka thaiñ kiba kham lah ban ai jingmyntoi bad jingïada ïa ki jingthmu ba rieh jong kine ki company ha kaba kine ki par ki don, ka ai ki quarter ba kin shong kin sah kumba set ha ruh ïa ki sing (caged lions to dance in the circus) bad khlong ïa ka lum katba mon namar ïa kito kiba pyrshah la dep set da ka bai bnai kaba long tang shi symboh khaw haba pyniadei bad ka jing-iohnong na u mawshun na ka par ba la dep lilam.

Shisien ba la long shakri ha hima la jong ym lah ban ïada ïa ka hima na ka jingshah thombor kiba nabar ym tang ïa ka ïing ka sem ne ïa ki para ki pyrsa, hynrei ïa ka shnong ka thaw ki lum ki wah bad baroh ki jingdon jong ka mariang la dep bat boina u bar jylla uba la siew salami lypa da kaba khot bylla ïa phi ha ka company jong u kaba don ha bri jong phi. Lada ngin dang ïai bteng ka lilam bad die tat dor ïa ki lum ki them ba itynnad jong kane ka ri khasi Jaintia na ka bynta ka Crore ngin sa duh noh ïa la ka hok long trai ba la aiti nongpateng da ki Laiphew syiem bad khatar doloi.

Ko Khun Khasi u Hynñiew trep Hynñiaw wasa sangeh noh ka kam lilam bad kam die jaka sha ki shipai, ki company kiba khroh ba kjor ba pyni Crore ïa phi la ki  kular ban ai skul ne ai hospital ki dei tang ki kam pynthame suda. Shisien ba la die sha ki company kamut ba la die duh syndon ïa ka mariang jong phi. Ban pyni ba phi ieit ïa la ka mariang, ai ba kan long tang u mawsiang suda ruh kam lei lei hynrei ka don la ka jong ka jingshakri ïa ngi kiba shong barim ha ka, wat la ngi buaid tyngka bad ngim sngewthuh ha kano ka rukom ka ai jingmyntoi ha ngi lyngba ki saw aiom. Wat lada don ba ong bha ka ri Sohra ka dei ka ri ba synlen bym don eiei. Phi ki Nong Sohra to sngew sarong phi ba ka dang long ka ri laitluid ka bym pat don Company ba ker kynroh rben ban wan ri ïa u Dkhar u kling u ban wan long syiem ha kito ki quarter bad ki ïing bangla da kaba iuh roit ïa ka hok jong ki trai ri trai muluk ha kane ka hima. Lada ka don halor ki maw ki shyiap salei, ngin sop spaiñ ïa ka kan sa kylla jyrngam kum kiwei pat ki jaka ba sei soh sa shisien pat. Kaba khraw eh ka long ka jingim laitluid ha ïing ha bar ha ïew ha hat bad ha lynti syngkien haba ngi ïaid ngin lah ban rah ïa ka khlieh sha jrong da dem u ñiuhmat ha la ri ha la shnong la jong.

Ha sor ne ha Nongkyndong, dang don shibun ki briew kiba kot ka pyrkhat pyrdaiñ kiba ieit ïa ka mariang bad baduh thiah duh dem ban ïada bad pynneh pynsah ia ka spah mariang ha kane ka pateng kwah rhah ba mynta. Katno ngut ki ba  ieit bad kiba kloi ban pynkum burom ïa ka mariang kaba la tap da k i maw ha ka jaka ban tap da ka khyndew sboh (top soil) kaba ju phong jyrngam ha ka por pyrem bad kynther sla iaw ha ka por synrai ban ai sboh ïa ka khyndew. Ha kane ka juk mynta la mih ki NGO, SHG, ki Government Agency kiba kloi ban ïada mariang. Hynrei kane ka ri jong ngi ka dang donkam shibun kum kine ki jingshakri ba bha. Ka jingai hukum jong ka National Green Tribunal ban khang noh ïa ka kam tih dewiong Thliew khnai ka lah ban long na ka jingshem jong kane ka Tribunal ba kane ka kam ka long pyrshah ïa ka jingthmu ban pynbha mariang, ka la ioh ka jingkyrshan kaba khlaiñ na ki riew ieit mariang.Hynrei ym lah ban kubur ïa kane ka hukum namar kane ka Tribunal ka khlem ai pat da kawei ka lad kamai ba kito kiba duk kiba bsa ïa ka ïing ka sem da kaba trei ha kito ki par tih dewiong khnang ba kin lah ban kamai jakpoh khlem da leit rung shuh sha liewkhnai ban khlong dewiong. Lada kane ka tribunal ka plie da kiwei ki kam ki bym pynjot mariang kum kawei pat ka lad ban kamai, khlem pep ki nongbylla kin sa mih noh na ki thliew khnai bad trei noh da kiwei pat ki kam kiba ïa hap bad ka jingïada mariang. (Sustainable activities that are in harmony with the nature).

Namar kata ka la dei ka por ïa ki nongshong shnong jong kane ka Ri Khasi Jaintia, ban ai ka jingithuh ïa kino kino ki kynhun kiba trei mon sngewbha bad ban khein kor ïa ki matti ba bha jong ki khnang ba ngin ioh ïa ka mariang kaba laitluid ba don jingim ha  um ha ryngkew ha lum bad ha khlaw. Kito ki kynhun ba trei na ka bynta ka jingpynbha mariang kim don ka crore ban ai ha ki nongshong shnong hynrei ki ai ïa ka lawei kaba don jingkyrmen ïa ka mariang bad ïa kito kiba shong ba im ha ka, kum ka jingkyntiew ha ka ioh ka kot ka jingpynbah ïa ka um ka wah bad ka  ban thung ïa ki jingthung ba pyntap jyrngam ïa ki lum synlen.

Hynrei kynmaw ba kito kiba pynbieit da ki crore ki dei tang ki khwan myntoi shimet kiba tang shu ngop ha ka shangkhawiah jong ki la duh ei syndon bad ynda ki la ker kynroh hajan ïing jong phi, khnang ba phin ioh rung ha kita ki kynroh phi hap wad identity card bad shah talasi shwa ban rung bad shuwa ban mih. Wat la kular ban ai ïa ki jingshakri ïa ki shnong ba marjan hynrei hadien ba la ioh ïa kaba ki kwah da khongpong kin pyniaid ïa ka jaka jong phi Ym dei satia katkum ka mon jong phi hynrei phi hap kohnguh katkum ka mon bad jingpynïaid ka jong ki.

Kane ka long ka jingiohi jong nga hynrei rai sa ma phi kiba don ba em, ki nongsor bad nongkyndong, ki babu bad nongbylla, kiba shong shuki bad kiba kit daju, kane ka dei ka ri jong phi jong nga hato donkam ban ïa ri sumar ïa ka mariang ba itynnad ne dang lah kaba die tad dor sha ki Company bad Institution kiba khlein la thang jwat la bam. Kaba mut ki don la ka jong ka jingthmu ban pyndonkam ïa ki jaka ba ki la thied duh ym dei na ka bynta jong ngi hynrei na ka bynta ka jingmyntoi jong ki bad ki jait heh paid jong ki kiba lah ban ïa phngian kumba 10 ne khatwei ngut ha kajuh ka kamra.