
Phai Nongrum
Ha ki spah snem ba la leit noh ha ka Ri India jong ngi ki Kynthei ki long kiba dang biej bad kiba shah teh ha ki kynjri jong ka ïing ka sem, uwei u Riewkhraw u Raja Ram Mohon Roy, u la pynduh noh ïa ka Sati kaba long ka aiñ rew ban thang im ïa ka tnga ha ka jynthang jong u tnga ba la ïap jong ka. Kane ka la pynsat ïa ki hindu shit niam orthodox bad ki la bitar shla ïa une u riewkhraw, hynrei ka la pyllait im shibun ki kynthei ban im wat hadien ba la khlad noh u tnga jong ka. Kumta ka la im da kaba phong ïa ka sari lieh, don kiba wan na ka ïing kaba bit ba biang ki seng kam la jong bad kylla long kiba riewspah, don pat kiba seng da ki skul, kolej bad skul bah.
Ki por ki ïa ki ïaid na kawei ka spah snem sha kawei pat, katba ki kynthei ki la nang ïohlad ban pule puthi bad ban leit pyntbit ïalade sha bar jong ka ri ha ki line bad ki jingtbit bapher, naduh ki Doktor, ki Pilot, ki Shipai duriaw, ki business investment, bad ki khliehduh jong ki Industries bapher bapher ki long kiba ïaid beit bad kiew shaphang kat nang mih ki snem.
Ki jingtrei ba Khlieh da ki kynthei, ki pyni ïa ka jingïaineh bad roi shuki (sustainable growth), kim klang kum kawei ka Industry ha Goa kaba ngi tip kum ka King Fisher ba la Khlieh da u Vijay Mallya, hynrei ki ïaineh bad shakri katkum ka jingpynlut bad ka jingïohnong.
Hynrei ka bynta ba khraw ban pynkhlaiñ ïa ka jinglaitluid ïa ki kynthei ka dei ka Political Power, kaba u Narendra Modiji u la pruid dak ïa ki jingeh jong ki kynthei salonsar (macro level), ha ka 5 snem jong ka jingsynshar jong u Modiji kum u Prime Minister, u la weng ïa ka jingeh ki longkmie na ka tdem ding ban shet jingshet. Kane ka long ka jingai-lad ba ki tyndong gas kin rung ha ïing shetja. La pynhiar dor ïa ka gas bad ki tyndong gas haduh ba kiba duk ba bylla kin lah ban siew. Da kane ka buit u Prime Minister u la weng shiteng sngi na ka kam jong ka kmie ban thoh dieng ban sliew ding bad ban shet, mynta ka kmie ka lah ban pynbiang ïa ka bam ban shet bad bun ka por ka pynlut da kaba trei bad kiwei ki kam ban kyntiew ïa ka ïoh ka kot ha man la ki longïing.
Kane ka jingai bor u Modiji ïa ka jingpynkup bor ne empowerment jong ki kynthei ka dei kaba la ïohi da u hi naduh ba u la sngewthuh ïa ka hok ka pop, ym dei ba u shu rai mynta ynda la long Prime Minister. Namar ba la dep pynlong Act ïa ka, ka pyni ba baroh kawei ka Ri India ki Mynjur ïa kane ka Bill bad ki tip ruh ïa ka culture bad ka Tradition jong ka Ri kaba ngi tip kum kata ka Ri jong ka jingïatylli kawei ka Lama hapdeng bun ki jingiapher ha ka rukom im, rukom bam bad ka niam ka rukom – (UNITY IN DIVERSITY).
Kumba la kren da u Chief Minister jong ka Assam ha ka 2tarik October “Ngim donkam ïa ka Vote jong ki Miya, wat hadien 10 snem katba kim pat pynkylla ïa ka rukom im ban kyntiew ïa ka thoh ika pule bad ban pynduh ïa ka child marriage ïa ki kynthei muslim kiba don ha Assam kum ki jaitbynriew Goria, Moria, Deshi, Syed, bad Jolha community kiba pyniathoh ïa ki khynnah dang 9 ne 10 bad ki bym ju phah skul ïa ki. Kum kine ki jait ki bun bha ha Assam, bad ngi ju iohi haba ngi leit kai teng teng ban shong kai harud jong ka Brahma putra, da ki phew ngut ki khynnah ba iaid khlem sopti ki wan khrong shajan ba ngi shong.
KUMTA KANE KA JINGKREN JONG u Chief Minister kam dei ka hamsaïa, hynrei ka dei ka ground reality kaba biang ki surver bad ki jingshisha ha ka jingim jingman jong ka long briew man briew. Barabor ïa ka Card Ration la ai kyrteng da u Kpa ban long u Khlieh jong ka ïing, hynrei U P rime Minister u la ai salonsar da ka kyrteng jong ka kmie, Namar u la iohi bad bishar bniah ba bun ki longkmie ki duh noh wat ïa ka ration card, na ka jingleh khain leh main jong u kpa ka ïing.Ngim lah ban tip haduh katno ka janai kata ka jingwad bniah (Reserch on domestic Violence and hunger) kaba pynlong ïa une u riew khraw pyrkhat ban pynkylla ïa kane ka system da kaba ai kyrteng ha ki Card Ration na u Kpa sha ka Kmie.
Bad ha ka Jingsynshar kum U Prime Minister ha ka term kaba ar, u la draft bad pynlong ain ïa ka Women reservation Bill 2023 ba la tip kum ka Nari Shakti Vandan Adhinyiam, kane ka bill ka ai lad haduh 33 % jong ka seat ha Lok Sabha bad ki State Assemblies ban buh kyrpang na ka bynta ki kynthei.
Ha kaba ïadei bad kane ka Bill kaba la long Act ha une u snem 2023, ngi shem ba ki bun ki wit ïa ki kynthei namar kim ju kut nia.
Watla katta ruh to ngin ïa phai sha la ri lajong ka Ri u Hynñiew trep Hynñiewskum, ha Ri Khasi Jaintia, ka Ri Umsnam u Kñi u Kpa. Ha Ri Khasi jong ngi ki Kynthei ki don hala ka jong ka jinglaitluid hynrei ïa kane ka jinglait-luid la pyndonkam bakla noh da ki katto katne ki kynthei jong ngi hi kiba la kha ban ïaid sakma na jngai ka riti dustur bad kiba klet ïa ka jingsneng ka Mei u Pa. Ki don kiba beiñ kylla ïa ka riti ai jait kmie bad ki don ruh byllai kyrhai wat la ngi don tang shi troh haba ïanujor bad ka jaitbynriew heh paid ha ri India.
U shynrang u beiñ ba ka kynthei ka die ïa ka khyndew ka shyiap da kaba shong kha khleh bad ka jingshem ba shisha pat dei ki Syiem, ki Myntri, ki RS. Kiba ïalang bad ki Trai lum trai wah kiba die jaka shabar jong ka pud ka sam da ki Seal bad ki stamp pad jong ki. Kumta kane ka jingïa kynnoh u Shynrang, u kur ïala ka kmie ka hynmen ka para bad ki kynthei pat ki kur ki kmie ïa la u khun u pyrsa. Kane hi ka la dei ka daw iing kaba pyntlot ïa u Rishot u païa, u tnum u tyndai ban roi ban par ha ka tip thuh bad ka pyrkhat pyrdain. Ka pyntlot, ïa ka jing-roi ka spah ka phew, ka pyntlot ïa ka khaïi ka pateng. Ka jingim kaba ïa kawang ktieh naduh ïing shetja ka long ka jingim kaba suhsat.
Kane ka jait jingim ka pyntieng bad pynduh jingkyrmen ïa ki samla ba dang lung ban ïaid sha khmat namar ki jingjyrsieh ka pap kat shaba phai.
Ki khun samla kim don jaka rieh ha ka por ba ki don ha ka saw ka sian jong ka jingim, bad ka kmie u kpa ki don ha ka tlot ka jingmut jingpyrkhat namar ki duna ka jingsneng nala iing ha ka por ba ki donkam ïa ki.
Ki longkmie ba la long khristan ki bein ïa ki riam tynrai ki shad tynrai, ha ka khim jingmut kim shah wat ïa ki khun ban leit peit ïa kata ka traditional dance, lane ka Weiking bad ki shad suk Mynsiem, hynrei kine ki dei ki doh pasoh jong ka tipthuh u Khasi kaba ngi dei ban burom bad buh ha khmat duh jong ka Culture ka Ri Khasi. Katba ki longkmie ba la kylla niam ki ong ïa ki khun ba ki Khasi ki mane ïa u Syiar, ki pynbakla ïa ka jingmut jingpyrkhat jong ki khun, ha la ri la jong, ka riti u mynbarim, pynban u Syiar u dei u nongrah ktien nongrah hukum ha khmat u briew u Blei.
Sa kawei ruh kaba pynhiar kyrdan ïa ka riti synshar ka dei ka jing Mushlia bad ka jingamend ïa ki Act bad ki Rule ba la buh ryntih ha District Council kum ka aiñ Die khyndew (Land Protection Act, Forect conservation, bad bun kiwei de ki riti la pynklylla bad pynkheiñ bniat na ka bynta ki kam poh kam kamai tuh kiba tang kiba tip ki sngewthuh ïa ka jingduhnong.
Ki don ki longkmie kiba la iohi ïa ka jingduna ha ka synshar khadar ki pan jingbit ban long Rangbah shnong ne ban don lang ha ka Dorbar, ne ka Executive Committee, ban ïa kit ïa bah lang ïa ka ban pynbha ïa ka imlang ka sahlang. Kine ki longkmie ki la dep iohi ïa ka jingduna kaba kiba bun ki beiñ ki khoh bad ong ba kynih ka syiar kynthei.
Ki Rangbah ki kheiñ jem ïa ki kynthei hynrei kim da banbor kum ba ban kiwei pat ki jaitbynriew ha kaba ki kynthei ynda dep shong kurim ki leit sha ïing u shynrang bad kylla bad jait bad khong.
Kumta ngi ki Khasi ki la don lypa ka jinglaitluid ha ka jingim, pynban ki khun kynthei jong ngi kim sngewthuh kumno ban pyndonkam ïa kata ka jinglaitluid, kumta ki kylla laitlan. Kit had rong ïa la ka jinglaitlan lajong bad die tad ïa ka ïing ka sem bad ka jait ka kynja, da kaba ong benami bad long mraw ha ri la jong namar ha ka jingim briew don ka por ban trei shitom, don ka por ban lum ban lang bad don ka por ban pynlut. Ki bym sngewthuh ïa kane ki shitom ban ri la ka burom la jong. Ha ngi ki Khasi don ar jait ki khun kynthei :
Kita ki long :- Ki kup Ryndia – Don ki kynthei kiba kat ki kynthei, kiba ïaid ha u pud u sam kiba don ka burom ka akor bad kiba pynkmen ïa ka ïing ka sem da ka ktien ki kam bad ka burom ka akor ba ki pyni man la ka sngi ha ka jingim jong ki. Kum kine ki kynthei keiñ ki don ka burom kum ki jainkup ryndia. Ki riew kai bad ki riew poi kim shlan ban kren khlemakor bad kim nud ban kren palat namar ka don u pud ban ïaid bad ban kren. Ki wanrah burom ia ka ïing bad ka pateng ban wan kan kham khraw shuh shuh ha ka jingïadei para briew bad ha khmat u Nongthaw.
Ki syrdep ñiad khiew – Kine pat ki dei kita ki khun tamsneng, kiba ïaid ha la ka mon, kum ki ‘si sahmiet, kat dang don ka rong ka rup, ki shim kabu ïa ka jingim, jong ki bad tur kum ki masi prut kat shaba jyrngam u phlang. Dei kine ki jait kynthei kiba ym don parmat ban burom ïa ki ktien ka kmie u kpa bad ki leh ki kam kiba poh dor bad ka dor ha ka imlang sahlang ka hiar, naduh ïing haduh bar. Ym tang ki bym nang bym stad hynrei kito kiba lah ka kmie u kpa ban kyrshan pule, ynda ki leit shabar ki long kum ki kot kudi khlem latai. Ki kynthei bret khun bad ki kynthei kit khunrei ym dei ba ki shem jynjar hynrei dei ba ki tur hi sha ka pap ka sang bad iaid laitlan ha la ka mon lajong.
Tip dei ki kynthei ne dei ki shynrang kiba wanrah mynder ha Ri lajong namar HABA DON THMA HAPDENG KI BODO BAD KI MUSLIM DEI KI SUMO BAD KI NIGHT SUPER BA WAN KIT POIWIR SHA MEGHALAYA, HABA ïALEH THMA KI MEITEI BAD KUKI DEI KI RANGBAH BA WAN KIT ïA KI POIWIR DA KI SUMO, PRIVATE KAMAI BAD TAXI. Ki kamai hun ha ka dor ba rem namar ka dei ka buit rhah ban kit tuh ïa ki nongwan buhai shnong khamtam na ka jaka ïaleh kum ki Manipur.
Kine ki nongkamai, kim sngewthuh BA KI WAN KIT ïA KI BSEIñ BAD KI ‘ñIANG BSHIAH KI BAN PAR BAN ïAID HA KANE KA RI U Hynñiew trep ba ieit jong ngi. Namar shisien ba la poi ha kane ka Ri Khasi ym ju don shuh ki ban leit phai sha la shnong. Mynta lei ki la dawa ïa ka residential certificate.
HABA DON THMA HA MYANMAR PYRSHAH ïA KI ROHINGYA, DAP KI BUS BA WAN KIT PASSENGER SHANE, Bad mynta ngi shem ba ha Mawprem Jhalu, don ki ïing ai wai ba don haduh 20 kynrad ban shong da ki main moh bym ithuh ithaw, mih sa ki kada khlaw ban leh ki kam tuh kam thiem mynsngi mynshai bad ki kam beaiñ ban dih/khaïi drug. Ki Trai lum trai jaka ba ioh pateng na ka nongmei nongpa ki ïaleh ban die noh namar ba im ka shong suk, kim don kamai da kumwei pat lait noh ka bynda, ïa ki jaka puta bad ki agent ki die suk sha ki bar jylla namar bat lot ki bniat jong ki district council.
Ki nongshong shnong ki la phah/ki la jied ki 60ngut ki Member District Councils ha JHADC bad KHADC bad ki KHADC bad JHADC ki jied ïa ki Laiphew Syiem Raid Syiem bynda bad ki Khatar doloi, ki Headman bad ki sordar ban ïa khun kum ka thma ban ïada ïa ka khyndew ka shyiap, Hynrei kine baroh ki hiar arsut ban pyni ba ki dei kita ki rubber stamp.
Kane ka long ka nuksa ba ngi ki kynthei khasi bad ki shynrang khasi, ngim dei ban tei pop bad kynnoh iwei ïa iwei namar baroh ar ngi don kajuh ka jing-kitkhlieh (duty and responsibibility) na ka bynta ban ri ban sumar ïa kane ka Ri Khasi ba la ai pateng da ki mynbarim sha ngi bad mangi ruh ngin ai sha ki pateng ban wan da ka juh ka jingheh bad ka jingkhlain kumba ka long ha ki por mynshuwa, ngi donkam ban pyndonkam hok ïa ka jinglaitluid, da ka burom ka akor, bad ka jingïatip lem, lada ym don ka kmie u kpa ruh ki don ki kur ki kha hajan ki ban kit ban bah ha ka por ba jynjar sohsat, khlem da dietad ia la ka long rynïeng ha ki nongwei non gar. Ka jinglaitluid ka long lehnohei lada ym nang ban pyndonkam ïa ka, bad ka long pynban ka sohpdung kaba khring ïa kiwei ki riew shim kabu ban pajait sngewbha na ka bynta ka jingiohnong jong ki.
Ngi long kiba donbok ban don ka hok ha ka khyndew ka shyiap, hynrei lada ngim nang pyndonkam ïa ka ngi long kum ki sniang kiba ym ithuh ïa ka jing-kordor u Mawlynnai.
Koit kam pher la ngi don ha kane ka apot kaba ngi don mynta, hynrei dang don ka por ban hikai ïa la ki khun ki pyrsa ïa ka jingkordor ka jinglaitluid bad ka jingkordor shuh shuh ka jingïatiplem, ba shwa ban leh ïa kano kano ka kam kaba ym kot bor ban pyrkhat dei ban da ïathuh ha ïing ha sem bad ban ïaid barabor ha ka jingshai. Ka jinghikai na ka kmie u kpa, na ki Mei kha, mei pun, na ki kher ki mer, kan ai Mynsiem ïa ki longdien jong ngi, mynta, nangne sha khmat. Ngin weng ïa ka jinglong mraw bad ka jingisih ïa ka ei kaba ngi don.Namar ha ki Dkhar, bar jylla, tang ka seat ha bus ruh phin ym lah ban ïa knieh kumno phin ïa knieh ïa ka dukan bad ka ïing sah jong ki, kiba jrong thylliej ar pnat kum u bseiñ puh bad kiba kloi ban tei pop khamakha lada ngat ban ïa kajia bad kine ki jing-thaw na bar jylla.
Lada ki kynthei ki ioh bhah haduh 30 % ha Parliament bad State Assembly, kan long ka jingsarong na ka bynta ka Ri Khasi. Namar don bun ki kup Ryndia kiba kordor ha ka burom akor bad ki jingnang jingstad. Ngi don ruh shibun ki Kynthei kiba ngop tang pynbiej ki nongpah nongkhroh ki ngop ruh tang ha ki nong pynbiej Khor, mo, kum kine ki kynthei kin ym lah ban pynïaid ïa ka ïing ka sem bad kin ym lah hi ruh ban ïada ïa la ka Ri Khasi Baieit jong ngi wat la ki shah jied kum kita ki Public Representatives ba jop da ka jingiarap ka Party bad ka pisa.
Hynrei ngin kyrmen ba kin mih shibun ki Phan Nonglait jong ka Ri Khasi, ki ban long shisha ka jingsarong ïa ngi bad ki Pateng jong ngi.Bad kane ka Reservation kan nang ai bor ai Mynsiem Shuh shuh ïa kito kiba la jied bad thoh shun da ka Mei mariang ban im bad ban shakri ïa ka Ri khasi Baieit jong ngi.