
D. H. Kharkongor
Lah niew ïa ka Jerusalem kum ka Nongbah kaba Khuid jong haduh 3 (lai) ki jaitniam, kiba ka tynrai jong ka jingngeit ka jong ki dei U Abraham. Kita ki niam ki dei ka Islam, ka Judaism bad ka Christianity. La ngeit, na ki dak ki shin, ba ka thma bah pyrthei kaba lai, bad lehse kaba khatduh khatwai, kan sdang nangtai na ka pdeng pyrthei ne ka ‘epicenter’ kaba dei ka nongbah Jerusalem. La ngeit namar kata ba ka ‘Temple Mount’ ne kata ka Temple kaba halor jong uta u lum, jong ka Jerusalam kan dei ka thymmei jong ka thma bah pyrthei kaba lai. Kiba bun ki ngeit ruh ba ka daw tynrai jong kata ka thma ka dei kane ka jingïapher ka jingngeit niam bad ruh kane ka jingïaknieh, hapdeng jong kitei ki ar ki niam, kata ki Jew bad ki Muslim, ia ka jinglong trai halor ka ‘Temple Mount’, ïa kaba mynnor la tip ïa ka kum u Lum Moriah ne ‘Mount Moriah’.
Ki Jew, kumba long lem ki Christian, ki ngeit ba dei halor jong uta u ‘Temple Mount’ ne u ‘Mount Moriah’ ne u Lum Moriah ba u Syiem Solomon u la tei ïa kata ka Temple ka jong U Blei, kaba nyngkong nyngshap, ha kaba la pynshongthait ïa kata ka ‘Ark of the Covenant’ ne ‘Ka Synduk jong ka Jutang’. Ki ngeit ruh ba dei hangta ba U Abraham u tei ïa ka duwan ban kniah ïa u Issac, uba dei u khun u jong u. Ki Muslim ne ki riewngeit Islam pat ki ngeit ba dei nalor jong u ‘Temple Mount’ ba u Prophet Mohammed u jong ki u kiew sha bneng. Ka ‘Dome of the Rock’ bad ruh ka ‘Al Asa Mosque’, kiba ïeng halor u Temple Mount, ki dei ki jaka kiba kyntang jong ki riewngeit Islam. Kumta haduh mynta mynne naduh ki Jew tat haduh ki Arab (ki Muslim) ki ïai kam trai bad ki ïai ïa knieh ban ioh long trai ïa u Temple Mount bad ïa ka Jerusalem hi baroh kawei.
Ka daw tynrai jong kane ka thma, hapdeng ki HAMAS (Harakat al-Muqawamah al- Islamiyyah ne ka Islamic Resistance Movement) jong ka West Bank bad ka Israel, ka dei kane ka jingbym treh ne ka jingïai kyntait kaba mardor jong ki HAMAS ban ithuh ne pdiang ïa ka Israel kum ka Ri kaba laitluid bad kaba pura ka jong ki Jew. Ka HAMAS ka kyntait bad kam pdiang da lei lei ruh ïa kat ki jingïateh soskular kiba la dep ïateh ne ïasoi pynskhem hapdeng ka Palestine Liberation Organisation (PLO) ka jong u Yasser Arafat bad ka Israel. Ka HAMAS ym tang ba kam pdiang bad kam ithuh ïa ka Israel hynrei ka da angnud pynban ban pynduh pyndam noh shisyndon ïa ka Ri Israel. Kata, ba ha ka jaka jong ka Ri Israel kan pynkha bujli pynban da ka Ri Palestine ne ka Islamic Palestinian State, da kaba kan ioh syndon ban kam trai ïa ka Jerusalem hi baroh kawei.
Ka HAMAS ka la ioh lad ban synshar ïa ka Gaza Strip tat naduh u snem 2007, kata, hadien ka jinglah ka jong ka ban knieh jubor noh ïa ka bor synshar na ka Palestinian Authority (PA). Hadien kane bad katba nangïaid ki snem ka HAMAS ka la nang khlaiñ bor wat ha ka jingdon jong ka ïa ki tiar ïaleh kiba khlaiñ bor. Ka Iran ka dei ym tang ka nongkyrshan pisa tyngka ïa ki HAMAS hynrei ka dei ruh ka nongpynbiang ba sop sop ïa ki tiar ïaleh, wat haduh ïa ki Ballistic Missiles. Ka ïai pynpoi ïa ki tiap tat haduh ha ka Gaza. Ki tiar ïaleh ki ioh ban rung hapoh Gaza lyngba ki ‘tunnels’ ne ki lynti kiba la khlong kyrpang na shapoh ka meiramew. Ki poi ruh da ka jingïarap jong ki lieng ne ki jhad kiba rit. Ka ïarap ruh ïa ka HAMAS da kaba ka pynioh ïa ka jingtip, ïa ka buit bad ïa ka jingtbit ba kan lah ban shna pynmih hi dalade, hapoh Gaza, ïa ki tiar ïaleh. La ngeit ruh ba ka dei ka Iran kaba pynbiang tiar ïaleh ïa ki lehnoh Hezbollah (Party of God) kiba ha Lebanon bad kiba don ïa ka juh hi ka jingthmu kum ki HAMAS. Lah ban ong ba wat ka Russia ruh ka don kti ha kane ka juh ka bynta, khamtam eh ha kaba ïadei bad ka kam ki lan pyntbit ïa ki lehnoh HAMAS kaba ryngkat bad ka jingpyntbit ba kin shna hi ïa ki suloi Kalashnikov lem bad ki kuli ki jong ki. Wat ka Turkey ruh ka don bynta, da kaba ka kyrshan sop-sop ïa ki lehnoh HAMAS.
Ka HAMAS ka shun thlong mluh thlong sying kat ban ïai buid bad ïai shyit ia-ksam tik shitik ïa ka Israel. Ka da smai hi ruh ba kan nym shongthait kat ba kam pat lah ban pynurlong ïa ka jingthmu ka jong ka. Ngim dei namar kata ban dang sngewphylla ba balei ba ka HAMAS ka hiar thma kyndit-kyndit kumto bad ruh da kato ka rukom ïa ka Israel ha ka 7/10/2023. Kato kaei kaei kaba ka HAMAS ka leh ka dei ka kam lehnoh ne ka kam pyntriem, kaba da shyrkhei shisha-shisha. Ka khyrwit beit naphang wat ïa ki riewpaidbah kiba lui-lui. Kam map naduh ïa ki khynnah ki khyllung tat haduh ïa ki tymmen ki kro. Kam map hi ruh wat ïa kiba la khrew. La ñiew ïa ka HAMAS kum ka kynhun lehnoh Islam ba kumta ngim dei ruh ban sngewphylla ïa ka jingdon ka jong ka, kaba haduh katto katto, ïa ki tiar ïaleh kiba khlaiñbor. Ngim dei ruh ban sngewphylla ia ka jingnud ka jong ka ban pyndonkam ïa ki, da kum kato ka rukom.
Ngim dei ruh ban dang sngewphylla ba balei ba ka Israel ka shim syndon kumne da kat kane ka lynti pyrshah ïa ki lehnoh HAMAS. Ngim dei ban dang sngewphylla wei ba Israel ruh ka lah rai-kut ba kan ïaleh tat haduh ba kan da pynduh pyndam shisyndon jak bad jar ïa ki HAMAS. Ka Israel ka ïaleh kyrpang beit thik tang bad ki HAMAS bad ym bad u paid uba lui-lui jong ka Gaza lane u paid Palestine uba lui-lui. Ym lah khlem da sngewsynnei lem ruh ïa u paid uba lui-lui jong ka Gaza, u bapli uba poi shah pynlong langkñia ha ki HAMAS. U paid Gaza ne u paid Palestine, uba shida shisha, un nym hap ban mad ïa kaba kum kane ka apot sepngi lymda dei na ka daw ki lehnoh HAMAS.
Kane ka thma kan dang neh, ka sa khamjur bad kan sa pur ruh de wei ba ki lehnoh HAMAS ki khmih lynti bad ki kyrmen ba ka kynhun lehnoh Hezbollah, ba la kyrshan bad pynbiang tiar ïaleh da ka Iran, kan ïasnohkti bad ki, khamtam da ki kam pyntriem ïa ka Israel, sa na ka bynta jong ka West Bank bad ka Golan Heights, lyngba ka Syria bad ka Lebanon. Kaba katno tam lada kin ïasnohkti de sa kiwei kiwei de ki kynhun lehnoh, kiba kum ka hi.