Buh Ryntih Ban Nang Plih

Hadien ba la kdew bad jer ïa ki kyntien kiba long na ki tienrapkhmat kiba byllai bad lehse ki dang don shuh shuh kiba dang dei ban pyndap.

Raphael Warjri

Ka ktien rapkhmat Jyn ka lah ruh ban long ba ym dei ka ktien rapkhmat ha ki katto katne ki kyntien namar ba ka long shitylli shikyntien ha kata ka ktien ba la jer, kum ka ktien jynjar, jyndem, jyntang bad kiba kum kita.Ki ktien kiba lah ban kam ba ki dei kiba snoh lang bad ka ktien rapkhmat Jyn- lehse lah ban jer kum ka ktien jynshong kaba thew ïa ka lyeit, ka ktien jynthaw kaba thew ïa ki briew ki mrad ne kino kino ki kynja ba im, ba khih, ka ktien jyntei kaba thew ïa kaei kaei kaba shna da ki briew, ka ktien jynthung kaba kdew ïa ki dieng ki siej ki jhur ki jhep ki soh ki pai.

Nalor kata ka ktien Jyn- kum ka ktien rapkhmat ka don la ka kynhun synrop kyntien kum ka ktien rapkhmat Jyl- Jym- Jyr- kum ki ktien jylliew, jylliam, jyllang, jylleng, jyllei, jyllop, jyllob, jyllud, jylluiñ kiba na ka tienrapkhmat Jyl-; nangta ki ktien jymbriew, jymmang, jympa, kiba na ka tienrapkhmat Jym-; nangta pat ki ktien jyreh, jyrhoh, jyrngam, jyrsieh, jyrthiaw, jyrteh, jyrmi, kiba na ka tienrapkhmat Jyr- bad kumta ter ter. Kum kine ki ktien rapkhmat ki don ruh sa kiwei kiwei kum ki kyntien Byl-, Byn-, Byr-, Kyl-, Kyn-, Kyr-, Hyn-, Lyng-, Lyn-, Myn-, Myr-, Nong-, Nyng-, Pyl-, Pyn-, Pyr-, Ryn, Syn-, Syr-, Tyng-, Tyn-, Tyr-, kiba bud ryngkhi bad kiwei pat ki kyntien ban long kawei ka ktien thymmai. Lah ban jer ter-ly-ter katkum la ki tienrapkhmat ban kham peiphang ia kane ka bynta jong ka ktien kaba lehse ka lah ban long kyrpang tang ha ka ktien Khasi. 

Kumba la kdew haneng lah ban jer ki ktien kumne harum:

Byl- bylla, byllai, bylliang, bylliat, byllien, byllud,

Byn- bynda, bynhei, bynnud, bynñiaw, bynrap, bynriew, bynshet, bynta, bynthiew, bynther, bynthuiñ

Byr-, byrbaw, byrdaw, byrngut, byrhom, byrshem, byrngem, byrnget, byrngut, byrjai, byrjew, byrsat, byrsieh, byrta, byrtem, byrtha, byrthen, byrtong…

Kyl-, kylla, kyllang, kyllan, kyllaw, kylleng, kylleh, kylli, kylliang,  kyllung, kyllum, kyllut…

Kyn-, kynad, kynkaw, kynkiw, kynda, kyndang, kyndar, kynder, kyndiang, kyndit, kyndok, kyndoi, kyndon, kynhied, kynjai, kynmaw, kynnoh, kynrad, kynrem, kynriah, kynrong, kynroh, kynshaw, kynshia, kynshoit, kynshu, kynshuit, kynta, kyntait, kynti, kyntem, kynteit, kynter, kynthah, kynthei, kynthem, kynther, kynthih, kynthlab, kynthnih, kynthong, kynthoh, kynthuit, kynto, kyntu, kyntui, kyntur,

Kyr-, kyrbam, kyrbeh, kyrbok, kyrkok, kyrkhu, kyrdem, kyrdit, kyrngah, kyrha, kyrham, kyrod, kyroh, kyrshah, kyrshut, kyrthai,

Hyn-, hynbew, hyndai, hyndet, hynmen, hynnah, hynne, hynnin, hynñiew, hynrei, hynriew, hynroh, hynthai

Lyng- lynga, lyngba, lyngbadur, lyngka, lyngkar, lyngkha, lyngkhai, lyngkhat, lyng-khot, lyngkhuh, lyngkhum, lyngkder, lyngkdong, lyngkot, lyngkien, lyngkrang, lyngktar, lyngdoh, lyngngeit, lynghoh, lyngtyrkhiah,

Lym- lymba, lymbeng, lymbit, lymbub, lymbuit, lymmuh, lympen, lympat, lymtham, lymphuiñ,

Lyn, lyndang, lyndet, lyndum,  lynniang, lynñiar, lynsher, lyntang, lyntait, lynter, lynthaw, lynthem, lynti,

Myn-, mynhynnin, mynnor, mynsiem, mynshem, mynta, myntoi, mynthi, mynthna,

Myr-, myrlem, myrsiang, myrthong,

Nyl- nylla, nyllong,

Nyng- nyngkong, nyngshab,

Pyl- pylla, pylleiñ, pyllon, pyllun, pyllup,

Pyn-, pynbiang, pynbud, pynkha, pynkiang,

Pyr- pyrkhat, pyrkhing, pyrda, pyrdet, pyrdaiñ,  pyrjah, pyrshah,

Ryng- ryngkang, ryngkap, ryngkoh, ryngkhai, ryngkhi, ryngkoh, ryngyien,

Ryn- rynda, rynsan, ryntih, ryntieh,

Syng- syngkai, syngkha, syngkhen, syngngeit,

Syn- synjor, synriah, synterjoit,

Syr-, syrdep, syrdoh, syrjap, syrpai, syrwiang, syrwiah, syrtap,

Tyng- tyngka, tyngkro,

Tyn- tynjuh, tynrah, tynrong,

Tyr-, tyra, tyrha, tyrbeh, tyrko, tyrkhang, tyrdam, tyrdum, tyrsaw, tyrsaiñ, tyrsim, tyrsuh,

Hadien ba la kdew bad jer ïa ki kyntien kiba long na ki tienrapkhmat kiba byllai bad lehse ki dang don shuh shuh kiba dang dei ban pyndap. Hynrei ïa mynta ha kane ka khep ka jingpyrshang ka long ban sngewthuh ïa ka shruh bad shynrong, ka dohmet bad pasoh jong ka ktien Khasi, kumno ba ka kyrsoi bad pait pnat bad phnieng ban man da ki ktien ba thymmai kiba kit jingmut ha la ka jong ka kyntien. Kumba la kdew ha shwa ki don ruh ki kyntien kiba la pule dak kumjuh hynrei ka rukom kynnoh ka ïapher bad jingmut ruh ka pher; kum ka nuksa ki ktien lum, ban, jur, bad byllai kiwei kiwei, hynrei kaba kham phylla tam eh ka ktien shynraiñ.Tang ban sngewthuh ki nongpule lah ban batai tang ha ki ktien ba la kdew- Lum : ïa u lum kynton pynjrong da ka mariang kum u Lum Shyllong, bad kaba lum ba lang ïa ki tum ki tam. Ban- ïa kaba ban da kaba tynrong kawei ka mar halor kawei pat, bad ka ban ba phah jingpang ha ka met briew.

Jur- ïa kaba jur ha kano kano ka bynta kaba long kumba la palat liam ka jinglong na kaba ju long, kum ki ba pang la ju ong ba pang jur, ïa kiba tbit ruh la ju ong ba jur bha ban rwai bad kumta ter ter, bad ha kawei ka liang pat jur dei ia kaba long ar tylli ne shijur. Shynraiñ- ka dei ba tieng burom parabriew kaba lah ban long kiba rit ryta ïa kiba la kham san kham iaw kumba ju long barabor salonsar, hynrei ka ju don ruh ka khep ba kiba la met ïaw ki shynraiñ ïa kiba dang rit ka ryta, bad kawei pat dei ïa ka dieng lyngkhot ba la ïap tyrkhong ba ju jer ka dieng shynraiñ. Kine ki ktien ba ka kdew la pule kumjuh hynrei ka jingkynnoh ïa ka sur ktien ka ïapher kawei na kawei, katkum ka jingmut jong ka ktien.

Ym lah ban kam ba kine kiei kiei kiba don ha ka ktien Khasi kin long kiba dawa ban don la ka jong ka bynta jingkren (part of speech) ka ban saiñktien ha ka sohktien (grammar) kaba biang ban pynshong ïa ki kyntien katkum ba dawa kano kano ka jingbatai ha ka rukom thoh ia ka ktien Khasi. Lada ym pat don nongmuna ha ka ktien nongwei kum ha ka ktien phareng, lehse lah ban shna kyrpang katkum ka jingdawa ïa ka rukom thoh ia ka ktien Khasi, khnang ban long ryntih bad ba ka jingkheiñ jingdiah kan long kaba sani bad janai khnang ba ka ktien Khasi kan nang plih shuh shuh.