
Zaman Eddie. Tongper
Lecturer,
Department of Tourism & Travel Management
Martin Luther Christian University
“Ki Mot Sahnam ki dei ki nar ba nep kiba pynïasoh ïa kawei ka pateng sha kawei pat” Joseph Joubert.
Monuments are the grappling-irons that bind one generation to another” – Joseph Joubert.
U Motphran lane U Mot-France u dei u mot sah nam jong ka Ri France uba la pynieng kum shi bynta ban kynmaw burom ïa ki briew ïa kiba la tip kum ki (26th Khasi Labour Corps) napoh ka jylla Meghalaya kiba hapoh ka jingsynshar ki dohlieh ki la leit sha ka Ri France ban long kum ki nongïarap ha ka por jong ka thma bah ba nyngkong kaba naduh u snem 1914 haduh 1918. ïa ki kyrteng jong kine ki briew la shon ha u motsahnam jong ka Ri France ïa uba la tip mynta kum u Motphran.
Ki don byllai kiba napoh Khasi bad Jaintia Hills kiba tip shaphang ka jingdon jong u Motphran ha Mawkhar, Shillong hynrei ki duna pat kiba tip ba kiba kum kine ki jait mot ki dang don sa ar tylli ha ka jylla Meghalaya bad uwei u don ha ka nongbah Jowai bad uwei pat ha Tura. La lap ruh ïa ka kaiphod jong ka kynhun ki Khasi kiba leit trei sha ka Ri France ia kaba la shon ha ka kot kaba la ai kyrteng “The Role of The Khasi Labour Corps During World War 1” ïa kaba la thoh da u Dr. Sylvanus Lamare.
Haka 16 tarik Naitung 1918, ka kynhun ki nongtrei na Garo ïa kaba la tip kum ka Garo Labour Corps ki la wanphai ïing hadien ka thma bah bad ruh la pynkup burom ïa ki ha Tura bad naduh kata ka sngi ïa ka 16 tarik U Naitung man u snem hapoh ka thaiñ Garo la tip ïa ka kum ka Garo Labour Corps Day ïa kaba la kynmaw kum shi bynta ban leh burom ïa ka kynhun ki nongtrei ka Garo Labour Corps bad ïa kane la thoh ruh ha u kot khubor The Telegraph ha u snem 2018 katba ïa ka thaiñ Khasi bad Jaintia Hills, ia ki kyrteng jong ka Khasi Labour Corps la thoh tang ha u mot sahnam. Ia u mot sahnam uba don ha nongbah Shillong la dep ban pynshna thymmai naduh ki snem ba mynshuwa. Hynrei ym lah ban ong ïa u motphran uba don ha Iawmusiang jong ka nongbah Jowai.
Nga heh nga san hapoh ka shnong Jowai bad ha ka por ba nga dap 8 snem ka rta, I mei jong nga I la pyni ïanga ïa u Motphran uba don ha Jowai bad naduh kata ka por nga la sdang ban pynianujor ïa u Motphran uba don ha Shillong. Nga la ju pyrkhat bad puson, balei ïa kine ki mot sah jingkynmaw la shu ieh shrah khlem da pynkhuid kat haduh ki snem ba la leit ? Nga kmen shi katdei eh hadien ba ka sorkar Meghalaya ka la pynshna thymmai ïa u Motphran ha Shillong bad ka jingkyrmen ba ïa u Motphran uba don ha Jowai ruh yn sa pynshna thymmai, hynrei haduh mynta ki sngi ïa u Motphran uba don ha Jowai u dang neh sah kumjuh khlem kino kino ki jingpynkhuid bad pynshna thymmai naduh ka por ba nga dap 8 snem ka rta.
Ka long shisha ka jingsngewsih kaba khraw ban peit ba ïa u Motphran uba don ha Jowai ha kaba ïa ki kyrteng jong ka kynhun Khasi Labour Corps na ki bynta bapher bapher jong ka thaiñ Jaintia Hills kiba la thoh ha une u mot sahnam la shu leh klet bad ieh khunswet uba ha ka jingshisha ngi dei ban ñiewkor bad sumar na ka por sha ka por namar ba u ïai kren bad pynkynmaw ïa ki jingïaid lynti jong ki briew napoh ka jylla Meghalaya. “Haba phi leit sha ki ïing ki sem, ïathuh shaphang jong ngi bad da ong, na ka bynta ka pateng jong phi ngi ai ïa ka mynta jong ngi.” Kine ki briew ia kiba ki kyrteng jong ki la dep ban thoh ha u mot sahnam kim long shuh tang kum kita ki paieid ne ki Maheh jong ngi hynrei ki long ruh ki riewkhraw bad ki dei ma ki kiba la ïalam ïa ki briew ha ki por jong ki jingeh ba bun.
Ka jaka kaba don u Motphran ha Jowai ka dei ka jaka kaban bret ia ki ñiut ki ñier mynta ïa kaba la leh da ki briew ki bym tip shaphang ka jinglong kongsan bad donkam jong une u mot sahnam wat hadien ba la buh ïa ki jingmaham bym bit ban bret pathar ïa ki ñiut ki ñier ha kane ka jaka ruh hynrei ki briew kim patiaw ban sngap ban bud ïa ki kyndon kiba la buh. La iathuh ïanga da ki katto katne kiba iaid lynti na ka jaka ba don u Motphran kiba la ong ba kane ka jaka ka dei kaba hap hapoh ka jingpeit jingkhmih jong ka Seiñraij Jowai bad nga pynpaw ka jingsngewkmen bad jingkhublei ïa ka Seiñraij Jowai na ka bynta ka jingshimkhia ban shna ïa ki jingker ha ki sawdong sawkun jong une u motsahnam namar lada dei bym don jingker ngim artatien ba une u Motphran un sa jah noh ha kawei ka sngi hynrei la sakhi ba wat hapdeng ka jingker ruh ki dang don hi ki briew ki bym ñiewkor bad khein kongsan ïa une u Mot sah jingkynmaw namar ha ka por ba nga dang leit skul ïanga la hikai shaphang ka khana jong ka Ri India bad ïa ka pyrthei hynrei ym don pat kiba hikai shaphang ka khana jong ka shnong jong nga kumta dei ha kane ka nongrim ba ki briew ki sa leh klet bad leh bym bna ïa ka jingdon kine ki matti ba kongsan ha pneh ka shnong Jowai kaba dei ka shnong lajong. Donkam ia ka sorkar jylla lyngba ka tnad pule puthi ban peit bniah halor kane ka bynta hynrei kumba ka long mynta pat ngam kwah ban batai bniah than.
“Phi la ju iohsngew ïa u Motphran ha Jowai ?” Nga buh ka jingkylli ïa ki 87ngut ki briew kiba kynthup ïa ki paralok kiba na Jaintia Hills lem bad ki khynnah skul kiba pule ha nongbah Shillong. Ha ka jingkyndit, 98 naka shispah napdeng jong ki ki la ong: “EM” bad bun napdeng jong ki ki la jubab ïa ka jingkylli jong nga da kaba kylli kylla pynban ianga “Kumno”, “Haei”, “Hato don Motphran seh ha Jowai?” Kumta ha u bnai Rymphang jong u snem 2020 manga ha ryngkat I para arkmie jong nga ngi ïa leit sha Jowai ban pan jingbit na ki bor ba dei peit ban pynkhuid ïa u Motphran ha Jowai bad ngi la buh jingthmu ruh ban pynlong ïa ka jingpynsngewthuh paidbah halor ka jingdon jong kine ki motsahnam kiba kum kine lyngba ki dur khih ia kiba la thmu ban pynmih paidbah ruh hapoh ki rynsan pathai khubor ne Social Media bapher bapher, ngi thmu ruh ban pynlong ïa ka jingpynsngewthuh paidbah kaba ong ba ngi kum ki nongshong shnong jong ka jylla Meghalaya ngi dei ban don ka jingkitkhlieh bad ngim dei ban ap tang ïa ka sorkar, ki skul, ki kolej bad kino kino ki seng treimon sngewbha ban kner ïa ka kti jong ka jingïarap hynrei ngi dei ban pynkhuid hi dalade ïa kiba kum kine ki matti na ka bynta ban pynneh pynsah ïa ka nam bad wanrah ka jingitynnad ïa ka shnong ka thaw bad ka dong ka thaiñ bad halor jong kine kiei kiei baroh ruh ngi donkam ban ioh ïa ka jingbit na ki bor ba dei peit ïa kane ka jaka.
Hynrei sniewbok pat na ka daw jong ka khlam jingpang Covid19 ngi hap ban pynsangeh noh ïa ka jingleit sha Jowai bad sa tang kawei ka lad mynta ka long lyngba kane ka jingthoh. Nga kyrpad jur ïa ki paralok jong nga kiba na ka thaiñ Jaintia Hills ba kin sngewbha ban leh ïa kaba donkam ban pynneh pynsah ban pynkhuid thymmai ïa une u motsahnam uba don ha pneh dohnud jong ka sor Jowai na ka bynta ka jingmyntoi jong baroh namar kumba la tip ba lyngba ka jingdon jong une u motsahnam ka long ka jingsarong ïa ka nongbah Jowai namar ka jingshlur jong ki kpa tymmen bad ki paieid jong ngi hynrei lada jia ba ïa une u motsahnam la pynduh bad pynjah noh kan long ka jingduhnong kaba khraw bah ha kiba bun ki liang kaba kynthup naduh ka pateng ban wan nangta ïa ka thaiñ, ïa ka jylla bad kan long ruh ka jingduhnong na ka bynta ki nongwad bniah na kylleng ka pyrthei. Bad ïa kane ka jingthoh la thoh ha u snem 2020.
Ngan pynkut ia ka jingthoh lyngba kawei ka jing -rwai kaba katkum ka jingngeit ïa kane ka jingrwai la rwai da ka kynhun jong ki briew ha shwa ba kin mih na Jaintia Hills. ïa kane ka jingrwai la synniang bad pynwandur da U Prof. Wandell Passah ha ka kot ïa kaba la ai kyrteng, “The Role of The Khasi Labour Corps During World War 1” kaba la thoh da u Dr. Sylvanus Lamare.
Mih na ïung khyruiñ thadoh (Leaving home tur-ning our back)
U khublei i dei mynsiem (Give thanks with all our heart)
Ïa ki kha ki man waroh (To all our kits and kins)
U khublei sa chisien. (We wish them once again).
CHORUS :
Kitbok khadar Dalloi (Wish us Khadar Dalloi)
Ïoh i cha ïung u poi (For our save return home)
Ham ïadiaw ïa ki wa lai (Do not worry about us)
U poi cha ïung dei rkhai (We’ll come home with a smile)
Dang yntu da em i klam (Just a while there was a talk)
Ki waheh kai ïei ni (By the elder on the topic)
Wa syndet dow mih I nam (A sudden fame will arise)
Ha ka ri ïong i (In this our motherland)
Kattae da toh i por (It is time for us we feel)
Wow ieh ïei lum ïei thor (To leave our hills and fields)
Cha wa sep ka sngi u lai (To the west we shall sail)
Chynrai wow khih u kamai. (To earn our living without fail).