Ka Ri India ha ka janmiet jong ka 28 tarik Naiwieng ka la risa hadien ba baroh 41 ngut ki nongbylla kiba la sahkut hapoh kawei ka Tunnel kaba la twa ha Uttarakhand ki la lait im. Kine ki nongbylla ki la sahkut shapoh krem mynta la 17 sngi, hynrei donbok ba la lah ban pyllait ïa ki da ka jingpyndonkam da ki kor ki bor, ki stad ki jhad wat na sha kiwei ki bynta jong ka pyrthei, bad kaba kham kongsan, ka jingtih da ki briew kumba ju tih dewïong thliew khnai ha Meghalaya lane kata ka ‘rat-hole coal-mining’ kaba ju tip da baroh bad ïa kaba la khang pyrshah da ka National Green Tribunal (NGT) naduh u snem 2014. Hashwa jong u snem 2014, kane ka rukom tih dewïong ka la long kaba hakhmat tam ha ki krem dewïong ha ka jylla jong ngi. Wat hadien ba la shah khang ruh, ki dang don kiba la bteng ïa kane ka rukom tih haduh ba ngi la duh ïa ki mynsiem briew.
Ka jingtih da ki briew kumba tih thliew khnai ka la sdang ha ka por kumba 7 baje janmiet jong ka Lah Sngi U Blei hadien ba ka kor Augur Drill ka la julor na ka daw ba ki bniat jong ka ki la takhuh bad ki nar rod kiba don ha Tunnel bad kiwei pat ki jingtwa. Kane ka jingtih da ki briew ka ïasyriem bad ka jingtih dewïong thliew khnai (Rat-hole coal-ming) kaba long ka rukom tih kaba la shah kheiñ ba ka long kaba sahdien. Hadien ba kiwei pat ki rukom ki la pulom noh, ki bor ba dei khmih ki la rai ban shu phah tih noh da ki briew nalor bad na kynriang jong ka jaka ba kitei ki nongbylla ki la sahkut. Ka la sah sa tang kumba 10 haduh 12 metre ban poi ha ka jaka ba don kitei ki 41 ngut ki nongbylla, bad na ka daw jong ka jingpulom ka jingtih da ki kor ki bor, la hap ban pyndonkam noh da ki briew ban tih ïa ki bynta ba dang sah. Tang hapoh 24 kynta, la lah ban pyllait ïa kitei baroh ki nongbylla, bad ka long shisha ka sngi kaba kmen. Ban shong sah ha kato ka jaka hapdeng ka jingshah kah ha ka twa na ka bynta 17 sngi kam dei kaba kai, bad ngi ai jingïaroh ïa baroh kiba la ïadon bynta ban pyllait ïa kitei ki nongbylla hapdeng ki jingeh bad jingtynjuh bad jingsngew kut lad ha ki khep kiba bun bah.
Kane ka jingjia ka pyni ba wat ïa kaei kaba la shah kheiñ ba ka long sahdien (jingtih dewïong thliew khnai), hynrei ka dang ïaid kam pat haduh ba la lah ban pyllait im ïa ki nongbylla. Hynrei ha kajuh ka por, ngim dei pat ban kyrshan ïa ka rukom tih dewïong kaba buh jingma ïa ki nongtrei namar ngi la dep sakhi ïa ka jingjia ha u Nohprah 2018 ha kaba kumba 18 ngut ki nongbylla tih dewïong ki la ïap shapoh ka krem dewïong ha ka thaiñ Sutnga, East Jaiñtia Hills, bad la ïoh sei tang ïa artylli ki met. Ka NGT ha u snem 2014 ka la ñiew be-aiñ bad khang syndon ïa kane ka rukom tih dewïong bad ka dang neh haduh mynta mynne. Tangba ngim dei ban klet ruh ïa kiba kum kine ki rukom trei namar ïoh ba ngi donkam kumba ngi la ïohi ha Uttarakhand. Ka jingtip ka dei ban sah pateng la pateng wat la ngim dei ban pyndonkam ha ka jingtih dewïong kumba ju long da ki phew snem ha Meghalaya.
Katei ka jingjia ka pyni ruh ïa ka jingma na ka jingshna surok heh. Ngi la ïohi ïa kaei kaba la jia ha Rngaiñ ha ka lynti Shillong-Dawki ha kaba ka jingtrei ban pynheh surok ka dang ïaid. Ki jingma kiba bun ki ap haba ngi kwah pynheh surok. Lada ym pynheh ruh ym long. Tangba ngi hap ban peit katkum ka jinglong jingman jong ka jaka, maw, khyndew, shyiap bad kumta ter-ter. Ban shu leh thurmur kam long namar ki jingmynsaw ki ap. Sha ki jaka ba long lum kum ha Meghalaya bad Uttarakhand, ka jingphikir bad ka jingbud kyndon thik-pa-thik ha ka por ba tih/shna surok ki long kiba kongsan haduh katta-katta. Ngim lah ban shu ïalehkai lane ban shu kmen ba la ïoh surok ïoh ba ka mih ka jingtwa hadien habud.
Ngi kyrmen ba na katei ka jingjia ha Uttarakhand, baroh ki sorkar ha ka Ri kumjuh ïa ka Sorkar Pdeng kin ïoh jingsneng ba kim dei ban leh stad bad ka mariang. Haba shna surok ne Tunnel, dei ban da ïa peit bha ïa ka jinglong ka jaka bad ym ban shu phah tur ïa ki nongbylla. Kam dei ruh tang ka surok, hynrei kano-kano ka jingtei kaba heh bad ïar ka donkam ïa ka jingphah peit bniah bha hashwa ban sdang ka kam namar ha kane ka juk, ki don bun ki kor ki bor kiba lah ban ai jingïarap ïa ki briew. Ngin shim ïa katei ka jingjia kum ka jingsneng bad jinghikai khnang ba ngin lah ban ïada ïa ki briew/nongbylla hadien habud.
