U Nongsaiñ Hima, 1965
Bunsien bunsien ngi ju iohsngew ïa ka ktien ‘RITI.’ Ka jingmut jong kane ka ktien riti ka long kaei kaei kaba kiba bun nangi ngi sngewthuh bakla. Ngi shim ïa ka blei aiu re aiu kaba ym bit satia ban pynthut. Khamtam ha ki jaka syiem (kiba myntoi na ka jingdon jong ki syiem) lada tang shu don kano kano ka ba pyrshah ïa ka bor jong ki kin ud beit ha ka nam jong ka riti. Kane ka jingleh ka long kaba pyrshah ïa ka riti kin ong.
Kaei ka riti ? Nga mut ban ong, kaei ka riti tynrai jong u Khasi ? Ngi tip kaei ka riti jongngi ? Hato naduh kata ka por ba la sdang ban pun, seng ban saiñdur ïa ka riti u Khasi haduh kine ki por kiba mynta, ki don ne em ki jingkylla ? Ki jingkylla ki bun lada ngi nujor bha. Haba haduh katne la bit ban pynkylla ïa ka riti te balei pat ba ym bit mynta ban nang ïai pynkylla ïa ka riti. Tangba ka jingpynkylla ïa ka riti kan wallam ka jingbha bad jingmyntoi ïa uba bun.
Ka pyrthei ka nang ïai kylla man la ka por bad ka long ruh kaba donkam ïa ngi ba ngin ïa tyllun ryngkat bad kitei ki jingkylla. Kam bha ïa ngi ba ngin ïa sangeh haduh tang namar ba kata ka jingkylla ka pyrshah ïa ka riti. Lada ka long ka jingkylla na ka bynta ka jingbha, ngi dei ban pdiang. La seng ïa ka riti na ka bynta ka jingbit uba bun. U paidbah um long satia u mraw jong ka riti. Lada ngi ïa pyrshang ban snoh tang ha ki aiñ u hyndai khlem da leh ban pynkylla ïa ki, ka mut ba ngi bat ïa ka ‘jingsynshar jong ka lum jingtep.’
Khyndiat mynta ngin peit ïa ki syiem – la ki dang dei ne em ban don. La ka jingdon jong ki syiem ka long ne em ka jingmyntoi ïa u paidbah bad la ka long ne em ka jingsynshar kaba ïadei dur bad ka rukom synshar paidbah kaba mynta (whether the existence of the institution of syiemship will benefit the people and whether it is compatible with the democratic principles).
Katkum ka jingiohi ka jingdon jong ki syiem ka wit ïa ki lad bad ki lynti kiba bun na ka bynta kat na ka bynta ka jingmyntoi u paidbah.Ka khang lad ïa ka District Council (kaba long ka sorkar paidbah) ha kiba bun ki liang. Ka District Council ka shem jingeh ban pynbha bad pynmyntoi ïa ka ri baroh kawei namar ka jingdon ki hima syiem.Shibun ki bor kiba la ai ha ka District Council katkum ka Sixth Schedule ym shym la lah satia ban pyntrei kam namar bunsien la ioh ka jingpyrshah na ki syiem. Ha ka jingtrei kam jongki, ki syiem kim da don shuh ki kam kiba donkam kiba kin trei bad kumta ka jingbuh bad pynneh ïa ki syiem ka long tang ka jingbuh rong bad ka jingpynsepti ïa ka tyngka paidbah. Lada ka long kumtei, haei shuh ka jingmyntoi ban dang pynneh ïa ki syiem ?
Ka hok ban long syiem ka long tang ha katto katne ki jait kiba bit ban long syiem. Uno uno uba shabar na ki jait – long syiem um lah satia ban long syiem wat lada u paid ka hima baroh kawei u mon ïa u ban long syiem. Kane hi ka long kawei na ki daw kaba pynpaw shai ba ka jingdon jong ki syiem ka ia pyrshah ïa ka rukom synshar paidbah.
Ka durbar u syiem ka kynthup ïa ki myntri, ki lyngdoh, ki basan bad kiwei kiwei. Hynrei u luk u lak u m lah ban long basan ne lyngdoh ne ba u don kata ka hok ban jied ïa kita ki basan ne ki lyngdoh.
Dei tang kita kiba na ki jait bakhraw kiba bit ban bat ïa kitei ki kam bad kiba don ruh ka hok ban jied ïa kitei ki nongbat ïa ka kam. Kumta ka jingsynshar ha ki hima syiem kam long satia ka jingsynshar paidbah hynrei ka jingsynshar kiba kham (aristocracy)
Bishar maphi. Ki syiem ki dang ïahap ne em bad kane ka por kaba mynta.
