Ki Riewstad na ka ri Mihngi

To ngin ïa peit ïa ki katto katne ne kine ki jinghikai bad ngi sa peit pat hadien kiei shisha kine ki riewstad katkum ki ktien u Blei.

BAH.B. RYNDONG, PAHAMRIOH,NONGPOH

KIEI KI RIEW STAD NA RI MIHNGI ?

Man la ka snem haba la  poi ka aiom khristmas kane ka jingkylli ka shait khih ha ka jingmut jong ki briew khamtam kito ki ba kwah tip bad tih bniah.Hapdeng kaba kum kata ki don shibun ki jinghikai bad jingbatai ha kaba ïadei bad kine ki riewstad bad kine ki jinghikai ki la ioh ban rung bad long doh long snam wat ha ki balang Khristan kat haduh ngim pyrwa shuh ban wad ïa ki jingshisha shaphang jong ki. Ki jinghikai kiba ki briew pdiang haduh mynta kaba ïadei bad ki riewstad ka dei ka jinghikai kaba mih na ki dro bad pynwan dur ïa ki Card Christmas ym dei na ki theologian.To ngin ïa peit ïa ki katto katne ne kine ki jinghikai bad ngi sa peit pat hadien kiei shisha kine ki riewstad katkum ki ktien u Blei.

Don kiba ong ba kine ki dei ki syiem ki don 3ngut bad la ong ba ki representative ïa ka ïing u Shem, u Ham bad u Japhet (ki khun u Noah) (Jen 6:10).La ong ruh ba ka kyrteng jong ki ka long 1.Casper (60snem) u dei u Indian Scholar u mih khmat ïa u syiem India 2.Balthasar(20 snem) u dei u Babilon Scholar, u mih khmat ïa u Syiem Babilon 3.Melchior (40 snem) u dei u Persian scholar, u mihkhmat ïa u Syiem Persia, la ïathuh  ba la ioh ïa katei  ka kyrteng jong ki na ka Greek Manuscript kaba la buh bad lum thup ha Alexandria ha u snem 500 AD. ïa kine ki riewstad la tip ïa ki kyrteng jong ki ruh katkum ki jaka ne ki  shnong ha Syria la tip ia ki kum ;Lavandad, Gushnasaph bad Hormispas,ha Ithiopia la tip ïa ka kyrteng jong ki kum; u Hor, u Karsudan bad u Basanater, ha Armenian Catholic ki khot kyrteng ki u Kagpha, u Badada Kharida  Bad  u Adilma. La ïathuh ba ki khristan ha China ki ngeit ba u wei na ki u dei na China.La ong shuh ba u wei na kine ki riewstad la pynbaptis da u Thomas katba u dang don ha ka lynti ban leit phai sha India.Ki don ki jingiathuh pateng ba kita ki jait bynriew Naimons bad Keraites ki hiarpateng na ki bad dei na ki kine ki jaitbynriew ba wan mih ki Mongol dynasty.

Ki don ruh  ki jingiathuh pateng ba kine ki riewstad ki kylla khristan ha ka jing-ïakynduh jong ki bad ki Apostol bad la ong ruh ba ki shah pynïap Martyr hynrei kane kam dei kaba shisha. La ong ba ynda ki la ïap la leh burom nyngkong ïa ki ha Constantinople bad la leit rah pat sha Milan(Spain), la iathuh  ruh ba la lap ïa ka shynrong khlieh jong ki da u Bishop Reinald jong ka Cologne ha ka spah snem ba 12 AD bad  ha kita ki shynrong khlieh jong ki dang don ki khmat bad baroh ki phai sha Bethlehem ( Lehse kaba sngew shutia).Bad ia kine ka shynrong jong ki mynta la buh bha ha ka synduk ba kordor ha ka Cathedral ha Colegne ha Germany(Europe). Ka don sa ka wei ka jingïathuh pateng ba ki khristan ha ki phang mihngi ki ong ba kine ki riewstad ki don 12ngut ym 3ngut. La ong ruh ba kine ki riewstad ki dei ki syiem namar ki pynshongrim na ka Salm 72:11 bad 68:29.

Hynrei kine baroh ki dei tang jingïathuh bad ki khana ki bym don nongrim bad jingshisha.To ngin ai peit kumno ka ktien U Blei ka ïathuh bad kiei shisha kine ki RIEWSTAD. Ha ka Gospel U Mathaios 2 :1 ka iathuh ”La wan ki riewstad na ri Mihngi” tang kumta bad ym shem  ïathuh ei ei ïa ka kyrteng jong ki, na ka shnong aiu ba ki wan, ki wan da kiei bad katno ngut ki don.To ngi pyrshang ban peit shaphang jong ki lyngba ka Ktien U Blei bad ka jingiarap ka History. Lada ngi peit ha ka Kitab u Daniel ngin shem hangto ia ki “Riewstad” (Daniel 2:2, 2:10,2:27, 2:48, 4:7, 4:9, 5:8, 5:11) Kiei kine ki “Riewstad”? Kine ki dei na Eastern Mesopotamia na Ur ki khaldi, kine ki riewstad ki dei ki dkhot jong ka kynhun lyngdoh Jong ka Hima Babilon (Kum ki Lebi jong ki Israel)ki dei na ka jaitbynriew  ki Mid. Ki Mid ki dei ki briew kiba khraw bad kiba khlainbor bad ki dei kiba la synshar teng ïa ka pyrthei kum ka hima ba khraw ba ki khot ka ”HIMA KI MID BAD KI PERSIA” ki dei ruh ki briew kiba la rim bha naduh ki snem 800 BC.Bad  kine ki jaitbynriew  Mid ki ïai bteng ïa ka jingdon jong ki ha ka jingsynshar ki hima bapher bapher, ha ka por ka jingsynshar ka Hima babilon kine ki don ia kiba ba ngi lah ban shem ha ka Kitab u Daniel ha ka por ka jingsynshar ki Mid bad Persia ruh ki don, ha por ka jingsynshar ki Greek ruh ki don haduh ka jingsynshar ki Roman ruh ki don.Ngi sngewthuh ba kine ki jaitbynriew MID  ki dei ki briew kiba la rim bha bad la ïathuh ruh ba ki dei ki briew kiba im slem. Dei na kine ki jaitbynriew MID ba ki wan kine ki riewstad.Kine ki ”Riewstad” ki dei ki Lyngdoh hapdeng kine ki jaitbynriew MID kumba long ki “LEBI” kiba dei ki Lyngdoh ha ka jaitbynriew Israel. Kine ”Riewstad” ki dei kaba la pyntbit bad ba la tbit bha ha kine ki kam ha ka Astronomy,Astrology bad kiwei kiwei.

Ha ka por ka Hima babiblon ki dei ki ”High Ranking Official”bad ki don ha ka kyrdan ba khraw namar ki dei kiba stad, ba tip bad ba lah ban leh ne ïathuh ne kren ïa kiei kiei kiba khraw. Ka history ka ïathuh ba kine ki riewstad ki dei kiba donbor haduh katta katta kat haduh ba ym don u no uno  u ba lah ban long syiem lymda u ïaid ne pyndep ïa kine ki kyndon jong ki Riewstad kita ki long ; u dei ban tip ïa ki jinghikai ne ïa ka aiñ jong ki riewstad bad kaba ar lymda u ioh ka jingmynjur bad shah pynphong pansngiat ha ki un nym lah ban long syiem.ïa kane ka bor jong ki la kynthup ha kata ka ”Ka aiñ ki Mid bad ki Persia”, kane ka dei ka aiñ kaba baroh u ban sa long syiem ha Persia u dei ban tip beit lym kumta um lah ban long Syiem.Kine ki riewstad ki bat ruh ia ka ”Judicial Office”ne ka kam Kashari (Ester 1:13) bad ki dei ruh kiba tbit ha ka Mathematic,Natural History,Ka rep ka riang bad ha ka Architecture.Kine ki Riewstad haba ki leit jingleit kim leit da ki ut (Camel) (kumba ngi shait iohi ha ki card ne Film bad kiwei kiwei) hynrei da ki kulai thma(Steed) bad ka don ka kynhun pahara kaba khlain kaba bud synran ïaki namar ki dei ki “High Ranking Official” bad kim juh leit arngut ne laingut hynrei da ka kynhun. Kine ki riewstad ki dei kiba kongsan bha ha kano kano ka Hima kaba synshar ïa ka Mihngi, la ka long ïa ka hima  babilon, la ka long ka Hima ki Mid and ki Persia, la ka long ka hima  ki Greek bad haduh ka Hima Roman ruh namar ba kine ki don ïa kata ka Political Power ha ki, ki dei kita ruh  ki Adviser ïa ki nongsynshar bad bunsien ki syiem ki consult ne pan jingmut na ki ha shwa ban leh ïa kano ka kam khamtam kaba la kham eh ïa kaba kim lah ban rai. La ïathuh shuh ba ki dei ki lah ban batai ïa ki jingphohsniew .Ym tang ba ki don ïa ka Politica power hynrei dei ma ki ruh kiba leh ne pyndep ïa ki kam niam. Ka jingngeit jong ki ïa syriem ïa ki Jiw, ki ngeit tang ha uwei u blei(Monotheistic), Ki ju ai nguh jing knia ruh kum ki Jiw bad ka ”Ding ” ka dei kaba kongsan ha ka jingleh Niam jong ki, ki don ruh ka ta ka jingñiew ïa ki mrad bakhuid bad ki mrad bym khuid bad kim ju ktah ïa ki met ïap. Hadien ka jingmih ka niam”Zoroastranism” ka niam kaba la pynmih da uwei u nongialam niam ki Persia u   Zoroaster kane ka niam ka ngeit ha uta u blei, Ahura Mazda,ha ka por ka jingsynshar u  Darius bakhraw  u la pynlong ïa kane ka niam Zoroastrianism ka ”state religion of Persia”, don napdeng jong kine ki riewstad kiba la aiti bad shakri ha kane ka niam don pat kiba dang ïai sah ha ka jing ngeit jong ki.

KUMNO KINE KI RIEWSTAD KI TIP SHAPHANG KA JING KHA ïA U JISU

Ha ka por ka jingshah ring mraw jong ki khun Israel sha Babilon bad shong mraw hangta 70snem na ka daw ka pop bad ka jingphaidien jong ki khamtam ïa ka jingpynkheiñ jong ki ïa ka snem Sabbath (2 Khr 36:21), Kine ki riewstad kila ïa kynduh bad ki khun Israel khamtam kiba riewblei kum u Daniel bad ki wei pat ki Jiw. La ïathuh ha ka Kitab u Daniel 2:48 ba u Daniel u dei u ”Rangbah ki Riewstad” ka dei ka kyrdan kaba u Nebukhanessar u thung ïa u (Daniel 5:11). Dei lyngba kane ka jingïakynduh kam bad ka jingïa imlang  ka ba man la ka sngi, U Daniel bad kiwei pat ki Jiw kiba riewblei ki ïathuh ïa ki ïa kata  jingngeit ki jiw bad ka jingkhmih lynti jong ïa u ta u Messiah.

Bad ïa kane khubor Messiah la nang ïai ïathuh khana pateng pateng namar ba hadien ka jingkut jong ka jingshah ring mraw don bun ki Israel ki bym wan phai shuh sha la ka jong ka ri ki shong kha shong man bad sah duh syndon sha Babilon.Ngi hap ban kynmaw ba kine ki Riewstad kim don bynta ha kaba ïa sylla ban bret ïa u Daniel sha krem ki sing hynrei dei “ki rangbah ka hima, ki deputi bad ki lyngskor, ki myntri bad ki nongsynshar”(Daniel 6).Ngi sngewthuh ba wat la kim tip bha shaphang uta u Blei jong ki Israel( U Yahweh) hynrei kine ki don ïa ka jingngeit bad ki jingsheptieng ïa uta u Blei ki Israel bad kaei kaba ki ioh sngew ki da ñiewkor ïa ki bad ki ñiew ba ka long kaba shisha bad ri ha la ka dohnud bad iathuh pateng la pateng ïa kata ka khubor Messiah.Kumta ngi sngewthuh dei kane ka daw kaba pynlong ïa ki ban tip shaphang ka jingkha ïa U Jisu.Baroh ka dei ka plan u Blei ban pynpoi sha ka Gospel Mathaios 2.

BALEI U HEROD “U LA KHIHWIN”?

Kat ka jingkhraw ka Hima Rom hynrei ka history ka ïathuh ba ka tieng bad khuslai bha ïa ka Hima mihngi kata ka”Parthian” kaba don thaiñ Mesopotamia.Lada ngi peit ha ka history ngi iohi ba ka Hima Rom ka la jop bad ka ioh ban synshar ïa ka Mesopotamia dei haduh u snem 117 AD ha ka por u patsha Trojan. Dei na kata ka daw ngi iohi ba u Herod ruh u la Khihwin haba u ioh sngew ïa ka jingwan jong kine ki riewstad namar ba u tip ba ki long ki briew kiba donbor bad haba u ioh ba ki wan da ki kynhun ryngkat bad ki shipai kaba pahara ia ki,bad ba ki ong “Hangno ba la kha ïa u Syiem ki Jiw ?” ( Math 2:2) namar u tip bha ïa ka bor jong kiba ïa uta uba ki pynskhem ne pynpynsleh syiem uta un long shisha u Syiem.

JINGPYNKUT

Ki riewstad na ri mihngi ki wan wad ïa u Syiem ki Jiw da ka jingshitrhem hynrei ki Jiw pat ki matlah da ka jingbymngeit, jingbymsuidñiew. Ki wan ban mane ïa u khlem jingartatien hynrei da ka jingsngewskhem ym kum ki Jiw wat haba ki la iohi ïa ka kambah hynrei ki pynïap pynban ïa u.Ki ai ïa kiei kiei kiba kordor tam wat haba ïalade kim khmih lynti eiei ruh em ban ioh pat na u , ym kum ki Jiw wat haba u Jisu u la bsa ïa ki,u pynkoit ïa ki bad u la ïa ki kam bah kim shym la ai burom ïa u hynrei ki sdien pynban ïa u ha u dieng.

Ha kane ka Khristmas to ngin long kum ki “riewstad” kat ka jingstad bad ka jingkhrawbor jong ki hynrei ki kloi bad dem bad mane da ka jingsngewrit ha khmat “U Syiem ki syiem” bad ban ai ki jingai nguh kiba kordor.Ki don ruh ka khubor ban ïathuh kata ka long ban wad ïa u nongpynim wad ka lynti ka long kaba jngai bad hap ïaid spah mile hynrei wad haduh ban da shem ia u nong pynim.Ngi ruh kiba ba la sakma ha ka jingim jong ngi ha ka pyrthei ka khubor ka long bangin wad ïa u nongpynim katba ka por ka dang plie ïa ngi, ngin iehnoh ia ki jingbymsuidñiew bad jingbuhteng kum ki nong Jerusalem bad nong Bethlehem.       

                                                                TO U BLEI UN KYRKHU