(1862-2023)

(C. Pynsakhiat Yeini Kyndiah)

Loompyrdi Ïongpiah Jwai

Ka snem ka ïai tyllun, ka por ka ïai kylla, tang ha ki khanatang ngi ïoh sngew wat lada ngim ïohi shuh ïa kito ki snem ba la leit. Ki khanatang kiba shisha ym dei kiba shu thew kum ki khana puriskam, kumta ha ka 30 tarik Nohprah, 1862 la sdien phasi ïa U Khla Wait ka Ri Khad-Ar Dolloi U Woh Kiang Nangbah. Te ha une u snem 2023 ha ka 30 tarik Nohprah kan long 161 tylli ki snem ki la ïaid khlem sngewthuh, te baroh Kawei ka Ri ka ïam pangnud ha kane ka sngi namar ba ka Sorkar Phareng ka la shim ïa ka jingim jong u Woh Kiang Nangbah.

Kumta hapoh ka Ri jong ngi ruh ka don shisha shibun ki jingkylla na ka ba bha sha ka ba sniew na ka ba sniew sha ka ba bha. Tangba ki jingkylla ki long baroh da khongpong, kam ïadei dur shuh bad kato ka por ba mynshwa.

Hangne nga kwah ruh ban pashat ha phi ki nongpule ba U Kiang Nangbah u dei uta u nongïaleh laitluid uba len lade ïa la ka jingim lajong bad khlem kynran dien ban ïaleh pyrshah bad u dohlieh uba thmu ban synshar ïa ka Ri jong ngi. U long u briew uba shisur mynsiem, u briew uba im katkum kata u Thylliej Ksiar bad ka Jubanlak kaba shisien ba u la khlei ym thok ne shukor shuh, u dait ïa ki bniat haba u ïohi ba u dohlieh u leh donbor bad thombor ïa ka Ri ba ieit jong u. U Kiang Nangbah da ka jingim u bynda ban long ka stieh ïa ka ri Khad-Ar Dolloi baroh kawei. Ka mynsiem dap shynrang jong u Kiang ban ïaleh pyrshah ïa u nongwei uba wan buhai shnong sha kane ka Ri jong ngi. U Kiang haduh ba un da ïap u ïeng skhem ha la ka nongrim ban ym riej ne tieng ïa u nongshun uba mut ban synshar ïa ngi.

U Kiang Nangbah u long tang u ‘riew madan, ym dei uta u Dolloi ym dei u Pator ne u Rangbah shnong, u long tang u briew u nongsharai masi bad u long ruh tang u nongrep ban pyndap pynbiang ïa ka ïing ka sem ka jong u bad u sngewtynnad eh ban put bisli ha ka por ba u sharai masi sha lum. Kumta U Kiang ynda u la wan phai na lum ha ka por miet ynda u lah dep bam ja u ïa shongkai bad ka kmie jong u Ka Rimai Nangbah hapdeng ka ding kaba meh harud dpei bad ïathuh ïa u ïa ki jingjia ïa u Mama jong u U Ksan Sajar Nangbah uba la shah pynïap ha ki kti jong ki Dohlieh ha Chan Myrsiang. U Kiang Nangbah ynda u la ïohsngew ïa kita ki jingïathuh khana jong ka kmie jong u, ka pynlong ïa ka mynsiem jong u ban long uba shlur bad ka rynïeng jong u baroh kawei ka khynñiuh bad dait ïa ki bniat da kaba ong ba ngam aili ïa kine ki briew ba kin synshar ïa kane ka Ri ba ieit jong nga. Ha kane ka por ka kmie jong u ka ong “khun wat shaniah ïano ïano khlem da ïohi da ki khmat bad khlem da ïoh sngew da ki shkor bad long uba shlur”

Te ynda u Kiang u la ïohi ba u Dolloi ka Elaka Jwai u la nguh syiem ïa ka sorkar phareng bad u ngeit bad u kohnguh hapoh ka jingpynïaid jong ka, kumta u ïeng ban ïaleh pyrshah ïa kane bad u leit pynsngap ïa kane ka jingjia ha Jwai sha baroh ka Ri Khad-Ar Dolloi . Kum u khla ryngkew u ïaid khlem shongthait kat haduh ba la poi ka por ba ka Ri ka la jied ïa u ban long u nongïalam ha ka jingïakynduh ha Madiah Kmai Blai kaba don harud ka wah Syntu Ksiar ba don u mot sahnam jong u haduh mynta. Te u Kiang ha shuwa ba un long u nongïalam u kwah ban pan ïa ka jubab na ki Blei ki Syiem la ki mynjur ne em ban long u nongïalam ïa ka Ri Khad-Ar Dolloi baroh kawei. Kumta u Kiang Nangbah u ïeng bad u ong kumne”Baroh phi kiba ïadon lang hangne sngewbha ker sawdong ïa kane ka thwei Syntu Ksiar, ba ngan ngam sha trai jong ka ba ngan leit shim ïa u dieng uba don lai tylli ki tnat” Kumta u Kiang Nangbah u la ngam sha trai jong ka bad shipor u la mih biang bad u la rah ha kti bad uta u dieng uba don ïa lai tylli ki tnat kumta ka dorbar baroh ka la ïa risa ïa kynhoi namar ba ki la ïohi ïa uta u dieng ha kti jong u Kiang bad u batai ïa ka jingmut jong uta u dieng da kaba ong kumne:-

1) U metbah ka dei ka Ri Khad-Ar Dolloi.

2) Ka tnat kaba nyngkong ka dei ka mynsiem ieit Ri.

3) Ka tnat kaba ar ka dei ban ïa shaniah kiwei ïa iwei.

4) Ka tnat ka ba lai ngi dei ban long kiba ïa tylli.

Naduh kane ka por u Kiang Nangbah u la long uta u nongïalam ïa ka Ri Khad-Ar Dolloi baroh kawei. U la ïalam khlem shongthait miet la bad sngi ban ïeng ïaleh haduh bakut bad nym pyndem hakhmat jong u dohlieh da lei lei ruh. Kumta u Kiang u long shisha uta u briew u bym nang ban thok ban shukor uba len lade shisha ïa ka jingim jong u tang ban lait ka Ri na ka jingsynshar jong u nongwei. U long ruh uta u briew ba shisien ba u la khlei yn nym kylla shuh haduh bakut.

Hapdeng ka jingïaleh bad ka sorkar phareng, shibun kiba lah ïap napdeng ki nongbud jong u Kiang bad ruh shibun kiba lah ïap napdeng ki shipai phareng tad haduh ba la poi ka por ba la ïoh kem ïa u Kiang Nangbah na Umpara da ka jingshukor jong ki nongdie Ri. Kumta la ïalam ïa u Kiang sha Jwai ban sdien phasi noh ïa u. Haduh bakut u Kiang u khlem kynran dien watla ka sorkar phareng ka la tyrwa ïa ka jingïasuk ha u bad ym kwah ruh ïa kata ka jingïasuk ban long pat u mraw ha la ka jong Ka Ri, kumta la phasi ïa u Kiang bad ha shwa ban phasi ïa u, u la ong kumne;-

“Lada ka khlieh jong nga ka phai sha mihngi ka Ri kan ïoh ïa ka jinglaitluid hapoh shispah snem, bad lada ka khlieh jong nga ka phai sha sepngi ka Ri kan shong mraw baroh shi rta”

Ki kyntien shongsbai ki kyntien hok, kyntien khuid kumba u la kren ki la urlong shisha, tang hapoh shispah snem ka Ri baroh shi tyllup ka la ïoh ïa ka jinglaitluid bad na ka jingshah teh mraw ha u mynder u nongwei sepngi uba wan ban ïuh roit ïa kane ka Ri jong ngi.

Une u dei uta u nongïalam uba shisha ne u nongïalam u bakhraw uba im tang ha ka hok bad ka Tip Briew Tip Blei.

Shi kyntien hangne nga kwah ban ong ba ka jingïaid jong ki snem naduh ba la ïap jong u Kiang Nangbah haduh mynta ngi dang long beit kiba shah teh mraw ha ri lajong, ym ha u nongwei nongar hynrei da ma ngi hi ïa ngi namar haduh mynta ym pat don uwei ruh u nongïalam uba shisha, naduh ki nongmihkhmat haduh ki sengbhalang. Baroh kine ki shu leh mynleh nongïalam tang ha rynsan ban pynpaw ïa kata ka jingshlur jong ki. Hooid, ki dei ki nongïalam tangba ki dei ki duplicate nongïalam, tang shu ïoh ban mad ïa ka umngap ki la klet baroh ki jingeh jong ka jaitbynriew. Kum kawei ka jingïathuh khana puriskam kaba kumne;-

“Don uwei u briew uba mareh sted namar ba beh u khla ïa u kumta u la rynsied halor uwei u dieng bad ynda u la poi ha kliar jong uta u dieng ka don ka um ngap kaba tuid bad kumta u la ang ïa ka shyntur jong u bad u mad ïa kata ka jingthiang kaba tuid, te namar ka jingthiang palat dab ka jingbang artad shaba palat u lah klet noh ïa kita ki jingeh kiba ap ïa u ha trai jong uta U dieng”

Kane ka jingïathuh khana ka long thik kum ki nongïalam jong ngi kiba mynta, katba kim pat ïoh ïa ka ei kaba ki mut ki pyni bad ki kyrpad ba ki dei shisha kita ki nongïalam kiba ieit shisha ïa ka Ri bad ka jaitbynriew. Ki la rynsied ban poi sha kata ka thong jong ka nam bad ka burom bakhraw, bad ynda ki la ïoh ïa kata kim patiaw shuh bad noh ïa u paidbah bad ki sngap noh jar namar ïa ki marwei bad ka ïing ka sem jong ki ka lah biang.

Te wat ym phohsniew shuh ba ïa u khlawait ka Ri ym lah ban kha ïa u man la u snem namar ïa u la kha tang ha kawei ka pateng bad ñiar eh ban shem ïa uta u langkñia Ri uba ieit shisha ïa ka Ri bad ka jaitbynriew namar kane ka juk kaba mynta kadei ka juk Khwan myntoi tang ïa lade. Te hapoh kane ka Ri jong ngi ha kane ka juk stad kaba mynta ba ka jingmih bun ki seng saiñ hima sima (politics) bad ka jingmih bun ki sengbhalang (NGO’s) kine hi kin ym ai jingmyntoi da lei lei ruh ïa ka jaitbynriew namar kine ki pynmih pynban ïa ka jingjot jingpra, ki pynmih ruh ïa ka jingbym ïa shaniah shuh bad ka pynduh pyndam ruh ïa kata ka jingïa tylli hapoh ka Ri. Balei nga ong kumne? Namar baroh ki kwah ban long nongïalam suda ngim kwah ban ïalam ïa ngi tang uwei. Hapoh ka seng politic/NGO ki mih ki kajia-majia, mih ka jingkulmar, mih ka jingïa pyni bor, mih sa ka jingbymïa sngewthuh jingmut nangta mih sa ka ïaphet seng nawei shawei bad ki sdang sa ka ïa thaw (form) seng thymmai. Te kane ka dei kata ka daw bah kaba pynhiar kyrdan ïa ka jaitbynriew ba ieit jong ngi namar ki ïa bun kam tang ha ka ïaknieh shuki bad ka kwah long nongïalam bad ki klet ba ka jaitbynriew ka long kumno? Kim ailad ban long nongïalam tang u wei, hynrei lada ngi shaniah tang ha uwei u nongïalam kumba ka Ri Khad-Ar Dolloi ha kito ki snem ka shaniah tang ha u Kiang Nangbah te ngi don ka jingkyrmen ba ka Ri bad ka Jaitbynriew kan kiew shaphrang ha kawei ka sngi.

Ko ki nongïalam wat bam smai hakhmat mawdur (statue) jong ki khla wait ka Ri dei ban long kiba leh raiñ namar uto u khlawait nga ngeit u ruh u ïam pangnud na sha lyndet haba ngi ki longdien ngim lah ban im bad ban bud ïa ka nuksa jongki bad wat kynmaw burom ïa ki kam jong ki namar ïa lade ngim lah ban im kum ma ki halor ka hok bad ka Tip Briew Tip Blei.

Hangne nga thoh ïa kaba nga ïohi ym kaba shu thew, te tharai baroh ki nongpule ruh ki kubur ïa kane ka jingshisha namar kane ka juk ka dei ka juk ba uba duk ym don jaka ïa u bad uba riewspah bad uba don ha ka bor u lah ban leh katba mon, ka hok jong uba duk ka ïap katba ka pap jong uba don ba em ka im, te lano uta u khlawait ka Ri yn wan biang sa shisien? Ban pynim ïa ka hok bad ka jingshisha.

Ha kaba ïadei bad kane ka phang ba mynta u snem ha ka 30 tarik Nohprah, 2023 ka dei ka sngi lyngkhuh snem sngi ïap jong u Woh Kiang Nangbah namar la sdien phasi ïa u ha ka 30 tarik Nohprah, 1862, ka dei ka sngi ba ka Ri Khad-Ar Dolloi baroh kawei ïam pangnud. Te kumba ju leh man la u snem ka Seiñraij Jwai bad ka Kiang Nangbah Ïasiat Khnam Memorial Society ki pynlong ïa ka prokram kynmaw burom ïa u ne u Khla Wait ka Ri ha kum kane ka sngi ban pynphriang ïa kata ka nam ka burom jong u katba ka sorkar Meghalaya pat ka leh aïu ïa une u khun dap shynrang ka Ri Khad-Ar Dolloi? Ki jaka buh nam ne ki jaka pule ha ka kyrteng jong u kim shongdor shuh bad kata ka kyrdan ba u lah ïoh kum U KHLA WAIT.

Hashwa ba ngan pynkut ngan ong kumne;-

Woh Kiang Nangbah khlawait ka Ri,

Ha wakut ïeiñ dap chynrang mi.

Sortok i man i naam wada ïoh,

Kam u Khla Wait datip ïa me waroh.

Ï wow syrpaep ïeini i pai wa katni,

Ïeiwa nachwa u Kiang dadep leh uki.

Hoi hi mo wow biang dukat ïa nga,

Ïa kawa dawkha wymboi pyrwa.

Wymem khla wait de katni,

Daboon ki sap snieh suri.

I hok ïong ka jubanlak,