
Kyrsoibor Pyrtuh
Ha kaba sdang jong ka snem 2024, nga snoh kti lang bad ki paralok, ki kur ki kha bad ki billion ngut ki nongshong shnong ka Ri bad Jylla ban puson. Artylli ki jingkylli kiba ju kynto ïanga ban puson, kita ki long, Aïu nga la leh ha ka snem rim bad kaei ngan leh ha ka snem thymmai? Katba ngi dang tur shaphrang ha ka jingim, to ngin sangeh khyndiat bad duwai ha ki kyntien jong ki riewkhuid hyndai kiba dwai kumne- “A! Blei Ïalam ïangi na ka jingbymhok sha ka hok bad ka jingshisha, na ka jingdum sha ka jingshai bad na ka jingïap sha ka jingim.” Ñiuma, ka jingïaumsnam ha Manipur bad ka jingpynïap dusmon ïa ki khunlung, ki khynnah ha nongbah Gaza, ki lah ban nangpynkha shuh shuh ïa ka jingïaumsnam jaitbynriew bad pynkhie ïa ka thma ha ka pyrthei,lymda ma ngi ki nongshong shnong ngi ïasaidhakhmat ki nongsynshar ka Ri jongngi ba kin trei na ka bynta ka jingsuk bad pynsangeh noh mardor ïaka jingïaumsnam bad jingpynïap dusmon.
To ngin puson ruh halor ki kyntien na ka Kot Bakhuid, kiba kdew bad ïalam ïangi ban long ki nongïashim bynta ha kaba tei ïa ka Bneng bathymmai bad ka Pyrthei bathymmai. Ka Kitab Jingpynpaw jong ka Baibl ka kren shaphang ka jingthaw ïa “ka Bneng bathymmai bad Pyrthei bathymmai”(Jingpynpaw 21:1). Lehse, don ki ban pynphai ñia ba ka bym lah ban long bad ka dei tang ka jingmutdur jong ki nongthoh. Hynrei kane ka saiñ pyrkhat shaphang ka Bneng bad ka Pyrthei bathymmai ka la suh thied hapdeng ki jaitbynriew Hebrew bad kumjuh ruh ha ka juk jong ka Testament bathymmai.
Ka shai kdar ba ka saiñ pyrkhat, ka Bneng ba thymmai bad ka Pyrthei bathymmai, ka dei ka phang kaba la suhthied naduh hyndai kulong kumah. Kane ka saiñ pyrkhat ka dei ka jubab ïa ka imlang sahlang kaba jynjar sat bad kaba ban beiñ ïa ki briew. Ka Bneng bathymmai bad ka Pyrthei bathymmai, kaba lait na ka jingshah ban beiñ, kaba laitluid na ki jingjynjar, na ka jingshah leh shilliang khmat bad na ka jingbymhok ka ai jingkyrmen bad pynkyndeh ïa ka mynsiem jongngi. Hapdeng ka synshar khadar bad ka imlang sahlang kaba lah shilliang, kaba dukha, ka synshar khadar kaba dap bad shlei da ka thok ka shukor, ka pyrthei kaba tan bad hiran, ka pyrthei kaba duk bad kaba pang. Ha kum kane ka pyrthei ma ngi ki nongshong shnong ngi kyndeh, ngi thrang bad ngi angnud dik dik ban ïoh bad ban im ha kawei pat ka pyrthei kaba khambha, kaba ai jingtngen, kaba ñiewkor bad kaba don jingshngaiñ.
Ka jingpuson shaphang ka Bneng bathymmai bad ka Pyrthei bathymmai ka khot lang iangi bad ka thaw ïa ka lad bangin ïa ksaid tyngeh ban pynlong ïa ka shnong, ka Ri bad imlang sahlang kaba ïa burom kylliang iwei ïa iwei pat. Ka dei ban pynlong ruh ïangi ba ngin ïa khun bad wanrah ïa ka synshar bad ka bishar hok. Ka pusonshaphang ka Bneng bathymmai bad ka Pyrthei bathymmai ka long kaba jylliew bad ka lah ban wanrah ïa ka jingkylla kaba khraw ha ka jingim shimet, ka trei ka ktah bad ka synshar khadar.
Lehse bun na ngi, ngi la shim ïa ka kular ban im khambha ha kane ka snem 2024. Saw (4000) hajar snemmynshuwa, ki nong Babylon hyndai ki ju pynlong ka rukom ban shim rai bad kut jingmut ha kaba sdang jong ka snem thymmai. Ki nong Babylon ki la buh ha ki jingthoh ïa ka riti, ka dustur lehkmen snem thymmai kaba ju long khat ar (12) sngi lynter kaba la tip kum ka lehkmen Akitu. Kane ka jinglehkmen snem thymmai ka ju long ha u bnai Lber ha shuwa ban thung ban tep bad ki nongshong shnong jong ka Babylon ki ju shim ia ka rai bad kut jingmut ban siew dep nohia ka ram ka shah ba ki don bad ban pynphai ïa ki tiar ki tar ba ki la shim kylliang na kiwei. Ki nong Babylon ki ngeit ba lada ki lah ban sumar ïa ki kular ba ki la khlei, kin mad kyrhai ki jingkyrkhu bad lada kim lah kin mad ïa ki jingeh. Kane ka jinglehkmen jong ki nong Babylon ka ïalamlynti ïa ka rukom lehkmen kaba ngi leh mynta ha kane ka juk kaba thymmai.
Kumjuh ruh ha ka por jong ka Hima Rome hyndai, hadien ba u Kaisar Julius u la thaw ïa ka almanak thymmai ha ka snem 46 SK bad pynlong ïa ka Shi Tarik u bnai Kyllalyngkot kum ka sngi kaba nyngkong jong ka snem, ka ju don ka jinglehkmen snem thymmai bad ki briew ki shim ïa ki rai bad jingkular. Katkum, ka Catherine Boeckmann, “Ha ki juk Middle Ages ruh ki shipai ki swar, ki heh ki haiñ ki ju shim ïa ka smai, ka kular ban im ka jingim kaba don akor bad kaba hok. Ki ju smai da kaba buh ïa ki kti jong ki halor u klew.”
Ha ki sngi kiba nyngkong jong ka Balang Khristan, ka sngi kaba nyngkong jong ka snem thymmai ki riewngeit ki ju pynlut por ban ït ïalade bad ban kut jingmut ban im ka jingim kaba kham bha. Ha ka juk jong ka Balang Protestant ki jinglehkmen snem thymmai ki la long ka bynta ba kongsan jong ka jingmane Blei bad ki Balang ki pynlong ïa ki jingïaseng kyrpang, ki jingïaseng ainguh snem thymmai bad ki riewngeit ki pule na ka Baibl, ki rwai ïaroh ïa u Blei bad ki ïalap na ka ktien u Blei. Naduh ka snem 1740, u John Wesley u nongseng jong ka Balang Methodist u ju pynlong ia ka jingïaseng kyrpang ban pynthymmai ïa ka jingngeit bad jingimbakynja mynsiem (Covenant Renewal Service) bad la ju pynlong ha ka sngi kaba nyngkong jong ka snem bathymmai. Naduh kitei ki snem ki Balang Methodist kylleng ka pyrthei ki ju pynlong ruh ïa ki jingïaseng ap miet snem thymmai bad kine ki jingïaseng ki long kum ka lad ban ïa khun pyrshah ïa kiwei pat ki rukom leh kmen leh sngewbha ha ka snemthymmai kaba kiwei pat ki kynhun pyrthei ki pynlong. Ha ki jingïaseng ainguhsnem thymmai ki briew ki pynlong ki jingduwai bad jingshah thngan na ka bynta ban mad ïa ki jingkyrkhu bad jingbha baroh shisnem. Haduh mynta mynne ka Balang Presbyterian ha ka Ri Hynñiewtrep ki dang pynlong ïa kine ki jingïaseng ap miet bad ainguh snemthymmai.
Ka jingap kyrmen ïa ka Bneng ba thymmai bad ka Pyrthei ba thymmai ka jur bha ha ka juk jong ki Hebrew hyndai.Ki la mih shibun ki jingïathuhlypa shaphang ka jingwanphai jong ka Eden bad ka ka jingkutnoh jong ki jingeh bad jingjynjar.U nongïathuhlypa Isaiah u dei uwei na ki nongïathuhlypa uba la pynbna shaphang ka jingwanphai jong ka sotti juk bad ka jingpyndam ia ka juk jong ka jingshah jynjar bad jingshah ban beiñ bad u kren kumne- “U TRAI u ong, “Ngan thaw ïa ka khyndew bathymmai bad ïa ki bneng bathymmai…Ki briew kin tei ïa ki ïing ki sem bad kin shong hi ha ki – yn ym pyndonkam ïa ki da kiwei pat.Kin thung ki diengsoh waiñ bad leh sngewbha ha ka waiñ – yn ym dih ïa ka da kiwei pat…. Ki suri bad ki khunlangbrot kin ïabam lang, ki sing kin bam phlang, kumba bam ki masi, bad ki bseiñ kin ym long shuh ka jingma. Ha Seïon, u lum bakyntang jong nga yn ym don shuh ka jingma ne kaba sniew.” (Isaiah 65: 17-25).Hapdeng ka jingïakynad, ka jingïapynïap kaba shyrkhei bad ka jingdakhol ïa ki jaka ki puta jong ki nongshong shnong, uwei pa uwei, kawei pa kawei ka nongshongshnong jong ka Ri Palestine bad ki Jiw ruh ki don ka don hok bad kamram ban pynurlong ia kane ka jingïathuhlypa shaphang ka Bneng bad ka Khyndew bathymmai bad ban im laitluid ha la ka jong ka Ri, ban ïa-imlang bad san lang, ban ñiewkor bad burom kylliang iwei ïa iwei.
Ka jingïaumsnam ha Manipur, ha kaba da ki phew spah ngut ki nongshong shnong ki la kylla phetwir, kan ïaipynkynmaw ïangi ba katno ki nongshong shnong ka Manipur ki mad ia ka jingkthang mynsiem ban shah kyndang bad shah beh na la ki jong ki ïing. Kumta, ka long kaba kongsan ia ki bor sorkar bad ki seng ne kynhun ban ïatreilang ban kyrshan ïa kiba la shah pynphetwir khnang ba kin lah ban wan phai biang sha la shnong bad ïoh biang ban shong ha la ka jong ka ïing. Ha kajuh ka por ban pynbiang bad pynïoh ha ki ïa ka bam, ka jaka shong, ka pule dangle bad ka koit ka khiah. Ha kane ka snem thymmai ngi dei ban treishitom lang ban kyrshan ïa kine ki nongshongshnong, ki longïing kiba la hap ban phetwir bad ban ai pat ha ki ïa ka jingim kaba don burom bad kaba shngaiñ.
Ma ngi pat ki khun ki ksiew u Hynñiewtrep ngin ïaipynthymmai da kaba kut jingmut biang ban bud, ban im katkum ki jinghikai jong ki longshuwa kiba ngi la ïohpdiang pateng la pateng.Ki jinghikai shaphang ka jinglong mar ryngkat, ka jingïakyrshan lang ïa ki para kher para mer bad ki para kur, para kha.Kine ki jinghikai tynrai ki la shah kjap mynta ha kane ka juk ïa beh ïa ka rongphong bad ka juk rhah spah bad ka khwan myntoi shimet. Ka long kaba kongsan ban pynkhie im pat ïa kine ki jinghikai shong tynrai ban tei pat ïa ka imlang sahlang bad ka jaidbynriew.
Ngin ri sumar kyndong ïa kine ki jinghikai shongtynrai, ban tip briew, tip blei bad ban kamai ïa ka hok. Ki dei ki jinghikai shongsbai kiba hikai ïangi ba ngin ïa-tiplem, ban sngewthuh bad pyrkhat lem ïa kiwei. Kine ki jinghikai ki kdew sha ka jinglongkhuid bad ka jinglonghok ha ka synshar khadar, treikam treijam, ka khaïi-pateng bad ka jingim.
Kum ki khun Hynñiewtrep ngi dei ban sngew sarong ba ngi don ïa kine ki jinghikai shong tynrai bad ki jingstad jong ka hyndai kiba btin lynti ïangi ha ka jingim kaba man la ka sngi bad ha ki kam ki jam naduh ka por kulong kumah bad kine ki dang long hi ki jingshisha haduh mynta. Da kaba pynkhie im pat ïa ka mynsiem ïa tiplem bad sngewthuh ïa ki jingsngew jong kiwei, bad kumjuh ruh ban im ka jingim kaba tip briew tip blei, yn lah ban tei pat bad pynlong ïa ka Ri kaba roi bad kaba shngaiñ.
SnemThymmai ba dap kyrhai.