
E. S. Ajar, Nongthymmai
U Sikret : U dei u kynja jingdih ba pynmih tdem (smo-king) ngi shait kjit ïa ka tdem kaba mih na une u jingdih, u ïaid lyngba ka shyntur u briew haba kjit ïa ka tdem bad sa pynmih pat ïa ka tdem shabar. Une u jait jingdih u pynsngewtynnad bad pynsngew pyngngad ïa uba ju mlien ban dih.
Ki don bun jait kiba kum kine ki jait jingdih – sikret, biri, u tangduma, u shrut, u duma Nongstoiñ, u mixture, etc. ïa u sikret, biri, shrut bad sikret mixture la shna da ka company shna sikret ter ter. ïa u shrut la shna tang da ki sla duma ki bym pat pynlwet. ïa u mixture pat la shna kyrpang pynlwet shuwa – sa buh lane shna syrtap syrtap – buh (preserve) ha ka tin kaba kat ka tin thew khaw, shim ïa ka syrtap jong ka kat ban biang ban kyrjaw bad kyllain pat ha ka kot ba la khot zig zag paper ba la shna da ka company. Hadien ba la shna bad kyllan ha ka zig zag, sa kynthat ding bad sa kjit ïa ka tdem. Ki don ar jaid kine ki sikret mixture uba khor bad uba kham jem.
Duma Nongstoiñ : Une u ïasyriem ïa u sikret mixture. La ot pynlwet kum ïa u sikret mixture, hynrei pat la shu die kilo ïa u. Ia une ruh shim kat ban biang ha ka kti, sa kyllain pat ha ka ot ba la shna kyrpang na ka bynta une u duma Nongstoiñ hi. Don pat ruh kiba shim ïa une u duma Nongstoiñ, ki kyllain ha ka sla tympew, nangta sa kynthah jingpruid, bad sa tan ban pynmih tdem. Une u don ka jingiapher ha ka jingmad ïa une u tdem uba mih na u sla tympew. Don uwei u riew rangbah, uba kiba bun ki lah ban ithuh ïa u, ngam kwah ban pynpaw ïa ka kyrteng jong u, ngan ai tang ïa kaei kaba u la kren teng. Lada kjit ïa u duma Nongstoiñ, bad pynmih pat shabar ïa ka tdem, ki khñiang jingpang (virus) da ki hajar ki kyllon iap, hangne ka don ka jingshisha. Kine ki khñiang jingpang kiba ker sawdong ïa ngi, kiba ka khmat jong ngi kam lah ban iohi.
U Tangduma : Ka jingdih duma lyngba une u tangduma, uba ïapher na kitei baroh ki jingdih ba pynmih tdem – kaba pynsngewtynnad ïa uba ju mlien ban dih duma ne sikret. U long ruh u jingdih ba pynmih tdem uba khuid bad ba bha tam ïa uba ju mlien ban dih duma ne sikret, namar la shna ha kata ka rukom ba la pynkhuid (filter) ïa ka tdem lyngba ka um.
Kumno la shna ïa u tangduma : La shna na u klong snepkor. La shu khlong ne pynpyut ïa kato ka snepkor kaba lieh kaba ngi ju bam, nangta ki kyrjaw ne pynkhuid noh ïa kaba shabar kaba long shñiuh haduh ba kan da plih bha. Ki pong thliew na kawei ka dong kaba shongjem, nangta ki sat hung ne bteng na kato kaba la pong thliew – da uwei pat u pait (pipe) uba la shna itynnad bha bad uba la pong thliew ruh napdeng uba ka jingjrong ka long kumba shi phut tam ne duna. Na katei ka dong ba ha khlieh la shna pynwandur ban biang ne thep ïa u shulim. Ha u shulim pat ki leh kumno? Ki thep da ka duma kaba la khleh bha, kata da u duma sla ba la dung khleh bad ka duma lali, ba ki sla duma ki la lwet bha bad dambit bha. Da kane ka duma ba la khleh ki shim khyndiat ki buh ha u shulim. Nangta ki buh katto katne ki rnga im ha u shulim pynmih tdem. Ki tan na kawei pat ka thliew ba la shna kyrpang, ki buh da u kynja siej barit ba don thliew ïa uba ki khot u ‘Noi’ ki sa tan ïa u tdem nangne. Ka tdem kaba don ha u shulim ka ïaid lyngba u klong ba la theh um – khnang ba ka tdem kaba mih ka long kaba khuid bha – namar ka wan (filter) noh ïa kato kaba ki ong ka jaboh na u duma (nicotine). Kane ka jingdih ka long kaba bha tam. Ki riew rangbah kiba ju pyndonkam da kane ka rukom dih duma kam don jingmynsaw eiei (side effect). Ki riew rangbah kiba ki pyndonkam ïa une u jaid jingdih (smoking) kim ju lei lei wat haduh ba kin da kdor syngkai ruh.
U Mixture : Une u jaid jingdih ba pynmih tdem, uba kham pher ka jingshna. La shna da ka company sikret. ïa une u mixture la shna na u duma sla syrtap syrtap bad la thep ha ka tin kaba ka jingheh kat ka tin thew khaw. Ngi hap ban shim ïa ki syrtap duma kiba don hapoh ban jyrthiaw bad kyllain ha ka kot ba la shna lypa kaba ki khot ka zig zag paper. Nangta sa kynthah ding bad sa tan ïa u tdem. U long u jingdih uba pynsma iwbih ïa kiba ju dih ïa une u sikret mixture. Une u mixture u don ar jaid – uba kham khor, bad uba duna jingkhor. Uba ju mlien u hap jied hi. U ngam bha ka jingsma iwbih na uba dih ïa ne u jaid jingdih ba pynmih tdem. Ka jingsma iwbih ka neh slem bha. Kiba ju mlien ban dih ia une u mixture, lada u don hajan jong ngi – ngi ju sma iwbih sikret beit wat ki shympriah kti kiba ju bat ïa une u sikret ki don dak stem. Ka kyiad : Ka kyiad ka dei ka jingdih kaba pynsyaid met, ka ïarap bha haba khriat ne haba slap khamtam haba ïaid lynti ka ai bor ïa ka met ban kham sngewkhlaiñ. Lada u briew u dih tam ïa ka jingdonkam ka met, kata ka jingpyrkhat ruh ka kham sngew tam sngew khlain bad sngew sarong noh, bad ka jabieng ruh ka shait thnam. Teng teng u kynroi ïa ka bym myntoi ne khlem daw ruh. U bun ktien ïa ka bym dei ban bun ktien. Lada u la dih khamtam lei, u kynroi kai ïa la ka lok bad pyndik ïa la ki khun (ïa uba la don ka longïing longsem) khlem ka daw kaba shongñia. U la sngew khla kat u te ym don shuh. Ka jingsngew lehraiñ ruh ka la duh noh. Bun ki briew ki kiar wat ban ïakren bad ki ruh ynda une ki la buaid jawsheh. Ki shait ong haba ki briew ki shet kyiad, ki ju tim jut la ïa u/kaba dih ïa ka kyiad kin jot kin pra, kin ïamai, kin ïatim, ka longïing longsem ruh kan jot. Borabor ngi shait iohi lyngba ki khubor ba ynda la shongshit kyiad, poi shaduh u pud ban ïashoh wat shi paralok ruh, ym tang katta, wat haduh u pud ka jingpynïap briew ruh. ïa ka kyiad phareng pat te ngam tip – la ju tim ne em ha ka por ba ki shet ïa ka. Tang kawei kaba ngi tip ka long, dih kyiad phareng ne kyiad khasi, kaba mih te dei kajuh hi. Ynda la sngew shongshit poi sa ka ïa khalai, ynda la duh khalai ban sa ka thok, hap ka pla pisa ne shah tuh – duh ja sa ki khun ki kti ha ïing. Ka kyiad ka pynshlur ïa u ne ka briew ban leh kam sniew. Nga shait ong haba ngi ïa kren shi paralok, lada ngi pyndonkam ïa ka kyiad kum ka dawai, kata kam long kaba sniew – hynrei lada ngi pynlong jingdih sngewbha kata ka jingjot ka la don lypa.
Ka jingkynthoh :- Ka la don shisien ka jingïapyni ñia hapdeng bun ngut shi paralok. Uwei na ki u ong ba ka kyiad ka long kaba bha, uwei pat u ong ka long kaba sniew. Uta uba ong kaba bha, u pynksan ïa la ka jong ka nia. Uta uba ong ba ka long kaba sniew u pyniñia da kumne, lada phi ong ka long kaba bha, to ïa sam lem ïa ki khun ki kti, ka lok, ki kiaw ki kthaw, wat buhrieh ruh ïa ka kyiad. Uta u paralok uba ong ba ka long kaba bha u la thap khluit, to ïa pyrkhat hi maphi ki nongpule baieit. Ki paidbah ki long ki nongbishar. Kane kawei kaba la wanrah ka jinglyngngoh kaba khraw, balei ? ïa u sikret ne duma, u bym wanrah kano kano ka jingsniew, ka lah ban long tang ïa uta uba pyndonkam – hynrei khihwin ka shnong ka thaw – ki Seng Bhalang ne ki kynhun Balang ruh bad ka sorkar lei ka pynmih da ka aiñ, hynrei ïa ka kyiad pat ym don ba pynkhihwin. Hangne ka don kawei ka jubab – ha ri jong ngi ka ri kaba ki ong ka jylla khristan, ïa kaba wanrah spah bad jingmyntoi kham bun, ïa kaba kham sniew ki pynkylla ba ka long kaba bha, bad ïa ka bym don jingsniew ki ong ka bym long (condemned).Kane ka dei kata ka rukom pyrkhat ki briew ka jylla khristan jong ngi. “Ngan pynkut da kaba ong, baroh ar kim long kiba donkam, hynrei kiba pyrsyrwa kai ïa ka spah.”