Kum kane ka jingpawnam, yn ym don ki ban kwah. Tangba hap ban pdiang. Ka sor rit Byrnihat ha Ri Bhoi ka la ïoh ka kyrdan kaba kham pher bad kaba phylla ha ka ri hi baroh kawei. Kane ka jaka ka la ïoh ban rah ïa ka nam ba nyngkong eh ha ka jingjaboh tam jong ka lyer ha baroh kawei ha ri ha u snem 2023 katkum ka kaiphod kaba la pynmih da ka Centre for Research on Energy and Clean Air (CREA). Katkum ka kaiphod na ka CREA, ka Byrnihat ka la long ka sor kaba don ki jaboh ha ka lyer, kiba lah ban ïohi da la ki jong ki khmat. Katba ka Byrnihat ka la wan ha ka kyrdan kaba nyngkong na ki shiphew tylli ki sor ha ka ri, ka Bahadurgarh kaba don ha Haryana, ka la wan ha ka kyrdan kaba ar bad bud sa ka Mira Bhayandar jong ka jylla Maharashtra.
Ka nongbah Delhi ka dei kaba ju paw khubor ha man ka por tlang namar ka jingjaboh jong ka lyer kaba la buh jingeh ïa ki nongshong shnong. Hynrei u Myntri Rangbah Arvind Kejriwal lehse un wiat rymmuiñ ha kane ka kynti namar kam dei shuh ka Delhi, hynrei ka Byrnihat kaba la shim ïa ka kyrdan nyngkong ha ka jingjaboh jong ka lyer. Ym tang ka Delhi, hynrei wat kiwei ki sor kiba heh kiba bun briew bad bun kali bad karkhana, ki lait na ka jingshah pynkiew sha ka kyrdan banyngkong ha kane ka kynti.
Haba phai biang sha ka Byrnihat, ka jingïoh ïa ka nam kum kata ka jaka kaba dap da ka lyer ba jaboh tam lehse ka lah ban dei ruh na ka jingdon jong kiba bun tylli ki karkhana pynmih tdem hapoh kiba don marjan bad ki shnong ki thaw ha ka jaka jong ka Meghalaya Industrial Development Corporation (MIDC) ïa kaba la tip kum ka Export Promotion Industrial Park (EPIP). Bunsien ki paidbah ka thaiñ Byrnihat ki ju ud ju nam bad kane ka la mih ruh ha ki lad pathai khubor halor ka jingmih jong ka tdem na ki karkhana kaba la pyndik bad pynjynjar shikatdei ïa ki paidbah nongshong shnong khamtam ki khynnah pule kiba la kem pang ruh na katei ka jingpynmih tdem jaboh jong ki karkhana u snem uba la dep.
Ngi la ïohi da ki khmat haba ngi leit sha Guwahati katno ka jingtdem ka Byrnihat namar ki karkhana. Ha ka por lyiur, nalor ka jingkhluit jong ka Sngi, ngi mad ruh ïa ka jingkhluit namar ka jingpynmih tdem ka bashyrkhei na ki atoskhana jong ki karkhana bapher-bapher. Hooid, ngi donkam ïa ki karkhana, hynrei ngi dei ban peit ruh ba ka jingpynmih tdem kam dei ban long shaba palat haduh ba kan da ktah ïa ka koit ka khiah jong ki nongshong shnong bad ki jingthung jingtep. Na ka liang ka sorkar jylla bad ka Meghalaya State Pollution Control Board ki dei ban shim noh ïa ki sienjam ban pynduna ïa ka jingpynmih tdem da ki karkhana. Ïa kito ki karkhana kiba la ïaid lait na ki kyndon kiba ïadei bad ka jingpynmih tdem, la dei ban khang tala noh shwa khnang ban kham khuid ka lyer. Ïa ki karkhana ki bym shim ïa kino-kino ki sienjam ban pynduna ïa ka jingpynmih tdem, dei ban pynduh noh syndon ïa ka laisen jong ki bad khang dam shi lynter. Lada kim khang hi da ka mon lade, ka sorkar ka dei ban pynduh noh ïa ki jingai jingïarap lane ‘subsidy’ sha kine ki karkhana kiba long pynban kum ki shlem ba shim ïa ka jingim briew.
Ngim lah ban ïapeiñ ïa ka jingkoit jingkhiah jong ki nongshong shnong bad ka jingbuh karkhana. Na ka por sha ka por, ngi la ïakren ïa ka jingdonkam ban pynkhuid ïa ka lyer bad ïa ki um ki wah khamtam ha ki jaka ba don ki karkhana namar ka ktah jur ïa ki briew. Kan myntoi aïu ban ïohlum khajna na kita ki karkhana lada ym lah ban ïada shwa ïa ka jingim jong ki nongshong shnong? Ngi tip ba kine ki karkhana ki ïoh ruh ïa ki jingïarap lane ‘subsidy’ na ka sorkar bad namarkata, kin hap ban shim jingkitkhlieh ban pynduna ïa ka jingpynlynguh ïa ki shnong ki thaw da ka tdem kaba long bih.
