
K. S. Mylliemngap
Katto katne ngi la tip ba ha ka pyrthei baïar, la jan kawei pa kawei ka jaidbynriew ka don la ka jong ka khanari ba ki ngeit “Ba ki wan nangno ?” Haba ki pynwandur ïa kane ka jingngeit ne ka jingtip jong ki, bunsien ki pynshong nongrim bad ban pynngeit ba ïa ki la buh bad ba la kyrkhu u Kynrad najrong (Mynthological Theory). Kham hadien na kane ka jingngeit la kha pat sa ïa ka niam ka rukom jong ka jaidbynriew. Na kawei pa ka liang don kiba ong bad ngeit ba ki longshuwa jong ki, ki wan na shaphang Mihngi ne Sepngi tangba kim tip shuh ia ka thymmei longbriew namar la slem bah ki la wan poi ha kane ka jaka ba ki shong mynta, ïa kaba ki hap ban tih bad wad tikna ban lap ia la ka jong ka tyllong ka tynrai longbriew kaba thikna bad shongnia ruh de. (Historical Research).
Ha ka Bri U Hynñiew Trep don shibun ki khanari (Mynthology) kaba ki ïa ong ba ngi wan na ka longïing jong u Khadhynriew (16) skum na bneng lyngba ka jingkieng ksiar jong u Lumsohpet Bneng, uba don kumba 21 KM Shatei na ka Sor Shillong. Na kane ka thup longïing longkur, tang 7(Hynñiew) Trep ki la wan hiar sha sla pyrthei ban long kynrad halor ki jingthaw jingbuh ba itynnad bad ba kordor jong u Kynrad ba lah ba ïai najrong. Shuh shuh la don ruh ka khanari kaba ong, “Ba ki Syiem Shillong hyndai ki wan na ka Pah Syntiew,” ka khynnah rit kaba la sei u Sati Mylliemngap na krem Marai, ka jaka kaba jngai tang kumba 2 KM na ka Shnong Nongkrem. Nangnta ka Jaiñtia Hills pat la ong bad ngeit ba ki Syiem Sutnga ki hiar pateng na ka “Li Dohkha” – ka maia dohkha ba la khwai u Woh Ryndi na Wai Khyrwi. Haduh mynta kine ki khanari (Mythology) ki dang ïeng kynjreng ha kane ka Bri wat hapdeng ba la don ka jingïalam bakla ba la pynthame da u Nongwei shi-sngi, uba la shah kynnoh bad shah kren beiñ ha ki riewstad ka pyrthei ka juk mynta ba ki dei ki nongpynjot ba khraw tam jong mar shiteng ka snieh Pyrthei.
Hadien ba u Phareng (British) u la wan long kynrad ha kane ka Bri u Hynñiew Trep naduh ba u la shong la sah ha Shillong (1864 – 1947) u la kren bad batai ba u Hynñiew Trep ym dei u nOng Dravidian ne Aryan ne u Nong India, hynrei u “Tibeto Burman” uba la wan na shaphang shatei ka Ri Mayanmar (Burma) bad markhap ka Tibet namar u ong, ka rynïeng ka ryniot ka lyngkot, ka dur khmat ka kham pyllun, ka khmut ka kham madan, ka khmat ka kham khapir. Kine ki mat ba la kdew ki pynpaw ba ki la syriem bha bad ki briew jong ka Thaiñ kaba ki jer kyrteng mynta ka Mayanmar, Thailand, Laos bad kiwei kiwei. Ban pynshisha ïa kane ka jing-ong dei ka “History” ka ban wad tih ïa ki mat, ki khep, bad ka ktien ki kyntien ba ki kren, Na ki dak ki shin kiba don ha Sawdong kane ka Bri, ka kdew bad paw kumba ngi la don ha kane ka Bri la kumno kumno kumba shihajar snem tam bad ba ka dei ka kynhun kaba don tang khyndiat ngut ki briew, kiba dang duna shibun ki jingnang jingtip. Na kane ka daw wat la ngi la don bun snem shuwa ïa ki Ahom, pynban ym don ba kren eiei ïa ki da kiwei pat kum ki Kashari, Ahom bad ki Manipuri.
Ki Ahom ki la don ha kane ka ri (Assam) naduh u snem 1228 – 1828. Hynriew spah snem kynthih ki la synshar ïa ka ri Ahom baroh kawei – kaba ïar naduh Upper Asam shaduh Lower Assam bad sha ki markhap ka Bri u Hynñiew Trep na shaphang Shatei lam Mihngi (Mikir Hills). Ki Ahom ki dei ki jait bynriew ba la kham shai, kiba la nang ban thoh ban tar, kiba mane tang ïa uwei u Blei (Supreme Being). Ki don ka niam kñia Syiem bad khan pylleng, ki ïa shongkwai nongkwai haba ki ïa shat ïa khan, ïa knie ïa khriam. Ki dei ki briew kiba ïa bam kwai bha, ïa ka shun kaba tam ki ju tah ha ka dieng ne kynroh. Ki ïa bam bha ïa ki ñiang Ryndia. Nalor kata kine ki kyntien ba kren ki Nongahom ki ïa syriem bha bad ki kyntien ba kren mangi (Ki Khasi) kum : – Mung; Lung; Tai, Shan, Kham; Sam; Mong; Khun; Ring; Rseng; Phrang; Phan; Wan; Na ; Ti; Mong; Nam ; Pung ; Khunlung: Dhara /Khwan; Khan; Duhalia; Tang ; Ap; Babun; Klong bad kiwei kiwei.
Na ka byrngut byrnget ka History la suba ba u Hynñiew Trep u la wan poi sha kine ki lum (Khasi & Jaintia Hills) la kumba 400 snem shuwa ïa ki Ahom (800 – 1000 AD), mynba ki pyntha ba bun ka ri Assam ka dang tap da ka Um khamtam ha ka por Lyiur ïa kaba la tip kham hadien ka “Xo – dya.” Kumne ki la ïaid sakma na kawei ka jaka sha kawei pat haduh ba kin da poi sha kine ki thaiñ Rilum (Khasi), kaba la ai mynsiem bad jingkyrmen ïa kiba kin shong kin sah, kaba ki ong, kaba la ai mynsiem bad jingkyrmen ïa kiba kin shong kin sah, kaba ki ong, “Ka Buhai Shnong.” Wat la ki don tang khyndiat u paid bad ba ki long ruh dei kiba dang duna bad lyngkot ka jingmut jingpyrkhat bad ba kim shym lah shuh ban pynïeng ïa ka Hok, ka Niam, ki Riti ki Dustur ha ka jingïaid sakma jong ki na kawei ka jaka shawei pat – “La Thynrei ka ïawbei” bad la jah la dam lut ka thoh, ka pule kot bad la mih ka jingong ne ki kyntien kynoh shrong kaba ong, “U Khasi u la nguid noh ïa ka kot mynba u dang jngi na shiliang sha shiliang ka wah.” Kumne ngi la ïa long haduh u snem 1834, khlem kot, khlem pule haduh ban da wan u “Nongpynjot” ba shyrkhei tam ha ka pyrthei sha kane ka Bri ba la pynkyrpang u Blei, uba ngi ngeit bad ngi mane dem tang ha “U Marwei.”
Haba la “Thynrei ka ïawbei” Ir khih biang ka nguh ka dem Blei u Hynñiew Trep – Ka shat ka Kheiñ, ka Khnong ka Bishar, ka Nguh ka Dem, ka Duwai ka Phirat, ka Suit ka Shor, ka Jer ka Thoh, ka Kheiñ Kur Kheiñ Kha nalor kiwei kiwei kiba la ih bad kiba la neh skhem triang haduh kine ki sngi ki por mynta, kiba la long shisha ki Mawdong ki Mawshun ba skhem jong ka jaidbynriew Hynñiew Trep Hynñiew Skum.
Ha kaba ïadei bad kane ka bynta la sngewdei ban kiew bad ban ong, “Kaei kaba don ha ka Bri U Hynñiew Trep ki don jingïadei bad la syriem bad ki riti ki dustur ki Nong Ahom.
ïa ki Ahom la pynshisha ba ki wan na shaphang shatei jong ka Ri Burma bad Loos, kan long ka jingkyrkhu namarkata ban don ka jingpyrshang ba kit jingmut bad ba kordor lada ki “Nongwad – Jingtip” (Research Scholars) na ka jaid bynriew Hynñiew Trep ba kin sdang ia ka jingtohkit ïa ka thymmei ri U Hynñiew Trep na ki jaka ba don shatei jong ka Burma (Mayanmar) bad Laos.
Ban sah ha badum haba lyngngoh te, ka Stieh iada Ri khlempep kan nanglang lati. ïa ka thymmai “Ri” namarkata dei ban sei.