D. H. Kharkongor
Uta u MLA jong ka East Jaiñtia Hills u da kren shai ba ki Jaiñtia ki dei kawei na kita ki lai ki ‘major tribes’ jong kane ka jylla Meghalaya. Hana u da sngewsih jur bad u da pyrshah jur hi ruh ïa kane ka jingbym kynthup ïa ka ktien Jaiñtia ha ka ‘State Anthem’ jong ka jylla Meghalaya ka jong ngi. Hana la kumno kumno kane ka Sorkar jylla ka lah dei ban kynthup lem ïa ka ktien Jaiñtia ha ka ‘State Anthem’. Hana ka jingkynthup kaba wat tang kumba ar ne lai ki lain ruh ka lah biang eh. Hana u paid jong ka Ri Lum Jaiñtia um da sngewpher than eh wat lada ka roi ka kiew jong ka thaiñ ka long kaba suki hynrei u sngewsihjur bha pat de ïa kane ka jingbym ioh jaka ka ktien Jaiñtia ka jong ki, ha ka ‘State Anthem’ jong ka jylla. Ym lah shisha khlem da rymmuiñ, weibriew, ïa kane kawei kan ïa ka jutang ka jong u. La katta u kubur pat de ba ïa kata hi ka ktien Jaiñtia ym pat shym la ithuh ne ‘officially recognised, da ka Aiñ. Halor kane kawei de ka ñia ka jong uba ym lah khlem da rymmuiñ biang, wei briew, sa shisien.
Halor kane kaei kaei ba ym lah shisha khlem da kynmaw biang ïa kito ki kyntien jong kato ka jingrwai, ki kyntien kiba ong ‘Khynriam U Pnar U Bhoi U War, U dei u paid Khasi ba ïar’. Ym lah namar kata khlem da kum kylli uei pat de uta u Jaiñtia bad ruh u don jingïadei aiu bad uta u Pnar ne bad uta ba kiba kham mynnor ki ju-smat ban ong u Synteng. Ynda haba kumne mynta ba ym lah pat de ruh khlem da kum kylli naduh mynno bad nangno ka wan mih kane ka kyntien Jaiñtia. Te hato kane ka kyntien Jaintia ka thew ïa kaei. Hato ka thew ka wohia ka Blei, ne ka thew ïa ki briew ne ka thew pynban ïa ka jaka (ne ka thain). Ka mih ruh ka jingkylli hato u Pnar u dei U Jaiñtia ne u dei uta u Synteng ne ba u Jaiñtia u dei u Pnar bad ruh u Synteng. Ym lah namar kata khlem da kum kylli kaei shisha ka thymmei jong kane ka kyntien ‘Jaiñtia’ ne la ka don ne em ka jingïadei bad ka kyntien ‘Jayanta’. Ka kum poi ban mihpat de ruh sa ka jingkylli uei uta u Syiem Synteng bad ruh uei pat de uta u Syiem Sutnga. Ne ba uta u Syiem Synteng u dei hi ruh u Syiem Sutnga. Te hatoka don pat de ne em kata ka Hima Jaiñtia ne kata ka ‘Jaiñtia Kingdom’. Ka don jingïadei aiu kata ka Hima Jaiñtia ne kata ka ‘Jaiñtia Kingdom’ bad uta u Syiem Synteng ne bad uta u Syiem Sutnga.
Ngam pat ju ïohsngew mynno mynno ruh ba u Bhoi jong ka them Ri Bhoi un kam sarong ba u dei u Bhoi bad ym u Khasi. Pynban wat uba u kpa kulong u dei u Karbi ne ka ïawbei ka jong u ka dei ka Karbi, u sngewdei ba ïa u yn ñiew ba u deiu Bhoi bad ruh u Khasi. Ngam pat ju iohsngew ruh de ïa u War jong ka thaiñ Ri War ba un kam sarong ba u dei u War bad ym u Khasi. Ka long kumta wat ïa kita kiba ju sngewtynnad ban kam ïalade ba ki dei ki Synteng – War ne ki War – Synteng. Ka da long ruh kumta la ïa uta u Maram jong kata ka Hima Maharam ne la ïa uta u Lyngngam.
Ha kaba ïadei bad ki Lyngngam ba nga da lap nga da shem ba ki don ruh ïa shibun ki jingïasyriem bad ki jaitbynriew Garo ne ki A’chik, khamatam eh kito kiba da ïa syndah bha sbak bad ka Ri Lum Garo. Kaba phylla ka long ba wat ki A’chik ki ithuh ïa ki Lyngngam kum kita ki ‘Megam’, ki da ñiew ne ki da shim hi ruh ïa ki Lyngngam (Megam) ba ki dei hi ki A’chik. Wat la katta pynban ki Lyngngam ki dang ïai kheiñ hi ïalade ba ki dei ki jaitbynriew Khasi. Ka dei ruh na kane kaei kaei ba nga sa kum pyrkhat ba lehse ka ktien kynnoh – ‘u Lyngngam u Diko’ ka thew pynban ïa ‘u Megam u Garo’. Kaba kham sngewtynnad ka long ba la nga bad phi, ki bym dei ki Lyngngam, ngin nym ïasngewthuh ïa ka ktien ka thylliej ka jong ki Lyngngam pynban ki Lyngngam kim sngew pohdor bad kin nym kïar ban ïa kin ïa kren ïa khana noh bad nga bad phi da kane hi ka ktien pdeng kaba ngi ïa tip ïa ka kum ka ktien Sohra. Nga shem ba ka long kumta kumjuh wat bad kita kiba ju kam ïalade ba ki dei ki War-Synteng ne ki Synteng-War. Nga ju shim ruh de ba ka kyntien Hynñiewtrep ka thew beit thik tang ïa ka jaitbyriew Khasi, kata, ïa u Khynriam (kynthup la ïa u Maram ne la ïa u Lyngngam), u Pnar, u Bhoi bad ruh u War. Nga ñiew ruh ba u Khasi u dang ïa idei hi u Khasi, katba u dang iai bat ia ka lariti (culture) ka jong u Khasi, kaba katno tam ïa kane ka kheiñkur ka kheinkha. U dang dei hi u Khasi wei ba u shu iehbeit noh thik tang ïa ka ‘niamtynrai’. Kum ka nuksa ba u A’chik u dang ïai dei hi u A’chikwei ba u shu iehnoh beit thik tang ïa ka niamtynrai, ka jingngeit ‘Songsarek’.
Ha kaba kut u MR ne u Chief Minister jong ka jylla Meghalaya ka jong ngi, u Conrad K Sangma, u pynksan ïa kane ka jingbym kynthup kyrpang ïa kata ka ktien ‘Jaiñtia’, ha ka ‘State Anthem’ jong ka jylla Meghalaya ka jong ngi, da kaba pynshong nongrim ïa ka thik kat kum ka ‘State Language Act, 2005’. Halor kata ka jingkynthup pynban da ka ‘English’ ba u da pynkynmaw kyrpang ruh de ba ka ‘English’ ka dei ka official language’ jong ka jylla Meghalaya ka jong ngi. U da bynrap ruh de ba ki ‘associate official languages’ jong ka jylla Meghalaya ka jong ngi pat de ruh ki dei beit thik tang ka ‘Khasi’ bad ka ‘Garo’. Ym tang u Conrad K Sangma hynrei wat u Paul Lyngdoh, uba dei u myntri ka tnat Art & Culture, jong ka jylla ka jong ngi, u ruh u ïeng skhem halor jong ka nongrim jong ka State Language Act, 2005.
