Ka long kaba sngewtriem ban pyrkhat ba ki briew kiba ïoh ïa u khñiang jingpang HIV/AIDS ki la kiew da 150% ha kane ka jylla hapdeng u snem 2010 haduh 2022. Kane ka long katkum ka kaiphod na ka National AIDS Control Society (NACO) ha u snem 2022 bad la pynbna da ka Deputy Director, NACO, ka Bhawna Rao, ha ka sngi ba la plie ïa ka jingïalang ban ïalap pynsngewthuh halor u khñiang jingpang HIV/AIDS kaba la long ha kane ka jylla. Nalor jong ka Meghalaya, ka Rao ka la ong ba ka jingkiew kiba ïoh HIV/AIDS ha Tripura bad Arunachal Pradesh ka long da haduh 200% ha kitei ki 12 snem. Lehse ha kine ki ar snem duna, kata naduh 2022, ka jingdon ki briew kiba ïoh ïa une u khñiang jingpang ka lah ban nang kiew. Ngi dei ban sngewthuh ba kine ki dei tang kiba la ïohlum jingkheiñ na ki briew kiba la phah peit bniah ïalade. Kam mut ba don tang katne. Ki lah ban nang bun, hynrei ngim tip.
Na ka liang ka Meghalaya AIDS Control Society (MACS) ka la pyntip ba ka East Jaiñtia bad ka West Jaiñtia ki dei ki distrik kiba bun tam kiba ïoh ïa u khñiang jingpang HIV/AIDS, bad mynta ka la don ka jingkiew jong kiba ïoh ïa une u khñiang jingpang wat hapoh East Khasi Hills, Ri-Bhoi bad ha West Khasi Hills. Kane ka kynhun ka la ong ba ka jingjur ka jingïoh ïa une u khñiang jingpang ka dei lyngba ka jingïashongkha khleh ha Rilum Jaiñtia bad wat ha kiwei-kiwei ki bynta jong ka jylla ruh ka dei lyngba ka jingshongkha khleh. La ong ba sha ki jaka nongkyndong, ka jingjur ka jingïoh ïa u khñiang jingpang ka dei lyngba ka jingshongkha khleh katba ha ki jaka sor, ka dei lyngba ka jingpyndonkam ïa ki thyrñia ban dih ïa u drok.
Kine ki jingkheiñ jingdiah ki dei ban pynkyndit bynriew lang ïa ngi baroh. Ka bakongsan tam ka long ba hapdeng ka jingkiew jong kiba ïoh HIV/AIDS, donkam ban phah leit peit bniah ïalade ha ki Hospital ban tip la ka met ka don ne em ïa une u khñiang jingpang. Ngi tharai ba kiba bun na ki nongshong shnong ha Meghalaya kim wan shakhmat ban phah peit bniah na ka daw jong ka jingsheptieng, jinglehraiñ. Kine ki dei ki daw ba khanglad. Hynrei lada ngim tip ka met jong ngi ka long kumno, ha kano ka rukom ngin lah ban ïada na ka jingsaphriang jong une u khñiang jingpang? Ka jingïoh HIV/AIDS kam dei eh tang na ka jingshongkha pathar ne jingdih drok, hynrei ka lah ruh ban long na ka jingai snam. Ngim dei ban sheptieng namar ha kane ka juk, ki don ki lad ban ai jingsumar ïa ki briew kiba im bad une u khñiang jingpang. Kam dei shuh ka juk rim kaba ym pat don dawai dashin ban ïarap ïa kiba ïoh HIV/AIDS. Ki da don ruh da ki lad kiba pyrkhing bha ba lada don mano-mano kiba ïoh ïa une u khñiang jingpang, kiwei kim dei ban tip. Ka jingbuhrieh ïa ki briew kiba ïoh HIV/AIDS ka long ka bakongsan khnang ba kin ym shah peit shiliang khmat ne shah ban beiñ ne shah ‘tait shnong bad kumta ter-ter.
Ngi tip ba ki don bun ki briew kiba la ïoh HIV hynrei kiba dih dawai thikna bad ki don hapdeng ka met ka phad kaba biang. Hynrei ka jingeh ka long ba bun kim tip ïa ki jingshisha bad ki shu shah pyntieng kai ha ki briew kiba ym da don jingtip bha halor u khñiang jingpang. Namarkata, sa mih ki jingsngewthuh bakla bad jingtieng ba khlem nongrim. Tangba ha kajuh ka por, ka long ka bakongsan ban im ka jingim kaba adkar bad kaba lait na ka jingshongkha pathar bad ka jingpyndonkam drok khamtam da kaba injek da ki thyrñia. Haba shim snam, donkam ban da tip ka dei kaba kumno bad ka dei beit ban long ka bakhuid bad ka bym don ïa utei u khñiang jingpang. Ka jingphikir bad jinghusiar kan hap ban sdang shwa nalade khnang ba yn lah ban ïada lem ïa kiwei.
Namarkata, ngi kyntu ïa ki nongshong shnong kiba don jingkitkhlieh ba kin leit phah beit bniah ïalade tang ba kin shu tip ka met ka phad jong ki ka long kumno. Ynda la tip, la sngewthuh kumno ban shim ïa ki sienjam. Lada lait, ka bha palat, hynrei lada don u khñiang HIV, dei ban ïasyllok bad ki doktor khnang ban lad ban sdang noh ïa ka jingai jingsumar. Ngi dei ban ai mynsiem ïa kito kiba im bad une u khñiang jingpang bad ym ban peit shiliang khmat ne ban beiñ ïa ki. Ngi dei ruh ban shim nuksa na kito kiba la mih shakhmat ban pynbna ïalade ba ki don ïa une u khñiang jingpang. Lada ma ki, ki shlur, balei kiwei kim shlur? Ngi ban biang ba ha kane ka juk, ki don ki dawai dashin bad ki lad jingsumar ki ban ïarap ïa kiba don ïa une u khñiang jingpang. Wat tieng, hynrei shu long adkar bad husiar ha ka jingim, bad ha kajuh ka por, mih shakhmat ban phah peit bniah ïalade.
