Bun ki bym shim nuksa na kiwei kiba la ngop ha ka jingshah thok pisa

Ha kajuh ka rukom, ki paidbah kiba kamai hok bad kiba theh ïa la ka umsyep kim dei ban shu pynbijai ei ïa la ka jingtreishitom namar shisien ba la duh ïa ka pisa, la...

Naduh ka jingshah khate pisa na ‘Bank Account’ khlem ka jingtip ki trai haduh ka jingjah rngai ka pisa ynda la dep ïakren ‘phone’ bad ki briew bym ithuh bad kiwei pat ki rukom ba laiphew jait laiphew skit, ka jingshah thok pisa ki paidbah ha ki riew runar ka la nang kiew katba nang mih ki sngi. Ha kine ki sngi, kita ki “Cyber Crime” bapher bapher ki la nang jur namar ki kor ki bor kiba mynta ki long shisha kum ka waitlam arliang syrti kiba lah ban wanrah jingbha bad jingsniew ha kajuh ka por. Kane ka jingshah thok ka long lyngba kita ki “Applications” ne ki rynsan ba lah ban pyndonkam da ki paidbah ban phah pisa lyngba ki phone khlem da donkam ban leit sha ki jaka kynshew pisa (Bank). Ka jingshah thok ka long ruh lyngba ka jingphah khubor da ki “SMS” bad “WhatsApp”, bad don ruh kiba shu ïoh da ki “phone call” ha kaba la pan ïa ki jingtip ba bniah halor ki “PIN” jong ki “ATM Card” ki jong ki. Nalorkata, don ruh kiba shah pynbiej ha ki briew lyngba ka Facebook kiba kular ba kin phah ïa ki jingai sngewbha kiba rem dor. Hynrei phew se, kita ki runar bad ki riew shukor kiba siew pisa shuwa ha kita kiba shah thok. Mano hi ban shu ai ei ïa ki mar ba rem dor khlem da ïakynduh ne ithuh ithaw?

Ka long ka jingshisha ba ha kane ka juk stad mynta, ka jingthok jingshukor ruh ka ïaid ryngkhi namar ki kor ki bor lyngba ki Mobile Phone bad Internet ki la pynsuk shikatdei ïa ki runar ban leh ïa ki kam kiba lai phew jait lai phew rukom. Ngim lah ban len ba ki bor pulit ki ju phah ïa ki jingmaham lyngba ki lad pathai khubor sha ki paidbah ba kin long kiba husiar bad ba kim dei ban ngop ha ka jingshah pynbiej. Hynrei kat nang bun ki jingmaham, katta ki nang bun kiba shah thok! Lehse ki don napdeng ki nongshong shnong ki bym sngewthuh ba shisien ba ki la ai ïa ki jingtip kiba kongsan ha kaba ïadei bad ka pisa ka tyngka, khlem pep ki lah ban duh syndon ïa ka pisa kaba ki la kamai da ka umsyep bakordor. La shem ruh ba shisien ba la shah rong ei ka pisa, ka long kaba jynjar wat ïa ki pulit ruh ban wad ïa kita ki runar lane ban ïoh biang ïa ka pisa ba la shah sei tuh. Dei ban sngewthuh bak iba leh ïa kine ki kam kim dei satia kiba don ha ka jylla, hynrei ki treikam nabar jylla bad wat shabar ri ruh kumjuh. Hooid, ki pulit ki pyrshang kat lah kat ïai ban buddien ïa ki kam shah shukor jong ki nongshong shnong bad ban ïoh biang ïa ka pisa na ki runar. Hynrei dei ruh ban sngewthuh ba ha kane ka juk stad mynta, kam long kaba jem ban thwet bad ïoh kem ïa ki runar namar lyngba ka Internet kam long kaba eh ban rieh na ki bor jong ka ain.

Na ka por sha ka por ruh, ki pulit ha ka Ri ki pyrshang ban pynthymmai ïa ka jingtreikam ban ïakhun pyrshah ïa ki “Cyber Crime” ne ki kam be-ain ba la leh lyngba ka Internet. Hynrei, ki runar ruh ki long kiba shyrkhei ha kaba ki ruh ki nang pynthymmai bad wad ïa ki buit bad ki lad ki lynti kumno ban ïoh khlong ei ïa ka pisa bad ka umsyep ka jong kiwei khlem da donkam ban da pynlut than ïa la ka por. Kane ka jingïakhun hapdeng ki pulit bad ki runar ha kata ka “Cyber Space” kan ïaid na ka por sha ka por. Namarkata, sngew dei ban kyntu biang ïa ki paidbah ba kim dei ban artatien ban kyntait ban ai ïa ki jingtip halor ki “ATC Card” kynthup ïa u “PIN” namar ki jaka kynshew pisa kim ju pan ïa kine ki jingtip. Ki paidbah ki dei ruh ban ym ngop lada ki ïoh pdiang ïa ki khubor lyngba ki “SMS’ ne “E-Mail” ba ki long kiba bit ban ïoh da ki phew klur tyngka. Ha Facebook lane wat ha Instagram, ki nongpyndonkam ki dei ban husiar bha bad no ki ïa long paralok. Ki dei ban jied ïa kita ki paralok kumba jied shiah dohkha khnang ban lait na ka jnang ne ka jingsngew babe hadien.

Ha “WhatsApp” ruh ki runar ki la sdang ban ïoh phrung bha ha kaba ki la lah ban phah ïa ki khubor lamler kiba thmu ban pynngop kai ïa kiba lui lui bad kiba kloi ban ngeit ïa kaei kaba ki ïohi ne pule. Dei ban sngewthuh shai ba ym don mano mano ha kane ka sla pyrthei ban shu wan ai ei ïa ka pisa kaba kot da ki klur tyngka ïano ïano namar ïa ka umsyep hi ym ju don ba kwah ban shu sam ei kumto. Ha kajuh ka rukom, ki paidbah kiba kamai hok bad kiba theh ïa la ka umsyep kim dei ban shu pynbijai ei ïa la ka jingtreishitom namar shisien ba la duh ïa ka pisa, la duh, bad kan ym wanphai shuh.