U Nongsaiñ Hima, 2024
Ha ka Mang Tyngka ba shipor jong u snem 2024-25 ba la wanrah ha Parliament ha ka 1 tarik Rymphang, ka Myntri ka tnat Pla Tyngka ka Ri, ka Nirmala Sitharaman, ka la pynpaw ïa ka jingsngewkhia halor ka jingkiew sted ka jingdon briew ha ka Ri bad ki jingeh ki ban wan bad kiba lah ban khanglad ïa ka jingïaid shaphrang jong ka Ri. Namarkata, ka Myntri ka la tyrwa ban thaw da ka ‘High-Power Committee’ ka ban peit bniah ïa ki jingeh kiba mih na ka jingkiew sted ha ka jingdon ki briew. Kane ka Committee kan sa ai jingmut ruh kumno ban ïakhun ïa kita ki jingeh. Ngim tip haduh katno kata ka Committee kan lah ban treikam namar ka jingkiew sted ha ka jingbun briew ka long kaba itriem ban peit. Kat ban da dep ai kaiphod kata ka Committee, ka jingbun briew ka la nang kiew bun shah. Kumba ka long mynta, ka India ka don palat 140 klur lane 1.4 billion ngut ki nongshong shnong bad watla ka long ka Ri ka baïar, hynrei ka lah ban poi ka por ba yn ym don sorkar ka ban lah ban ai ïa ka jingshakri kaba paka sha baroh ki paidbah.
Ka jingbun briew ka don la ka jong ka jingmyntoi ha ryngkat ki jingduh jingmyntoi. Kum ha ka jylla Meghalaya, kaba don kumba 34 lak ngut ki nongshong shnong, ngi lah ban ong ba ki briew ki dang duna. Hynrei lada peit pat sha kiwei ki jylla, ngi ishyrkhei ïa ka jingbun palat jong ki nongshong shnong. Ngin peitkai tang na ka jingbun jong ki briew kiba pyndonkam ïa ki kali kiba bun jait la ki dei shimet ne paidbah, kad liengsuiñ, rel. Ngi ïohi ba ki shu dap beit mam-mam da ki briew. Ha ki ïew ki hat, la ïa khapngiah. Haba tei ïing tei sem, la hap ban ïa shna syndait bad ki para marjan haduh ba yn da kren mian-mian makna, kiba sah hajan ki la ïohsngew lut. Lada la bun palat ki briew, haei shuh yn don lynti ban ai kam ai jam ïa baroh la ki dei ki kam sorkar ne ha ki shlem shimet? Hangno yn don jaka ban ai kam ai jam ïa baroh ki samla wat lada ki dei kiba la bit la biang nadong shadong ha ka pule ka puthi bad ka jingnang ka jingtip? Namarkata, ngi ïohi ïa ka jingleit bylla jong ki nongshong shnong ka India sha kiwei pat ki Ri.
Ha kajuh ka por, ngi ïohi ruh ba ha kylleng ka Ri, ki paidbah ki wan tuid sha ki jaka sor bad iehnoh ïa ki ïing ki sem ha ki nongkyndong. Ka jingwan ka long namar ka jingkhmih lynti ba lehse ha sor, yn ïoh ïa ka kam ka jam kaba kham bha, jingkamai kajih kaba lah ban pyndap pynbiang bad kumta ter-ter. Phewse ynda la poi ha sor, ka long da khongpong, bad ban leit phai biang sha la shnong ruh ym sngewlah shuh. Ngi ïohi ïa kane lyngba ka jingwan jong ki nongshong shnong ban pule ha ki shlem kiba don ha sor lane ka jingkhapngiah ki ïing wai na ka jingwan wad bylla. Ka jingbym lah ban kyntiew ïa ki jaka ha nongkyndong ka pynbor ïa ki nongshong shnong ha kito ki jaka ba kin phet sha sor. Ym baroh ha nongkyndong kiba don pynthor/hali/kper/bri ban thung ban tep. Kiba bun ki dei tang ki nongbylla bad ym ki trai jaka. Lada kita ki nongbylla ki sngew ba kim ïoh ïa ka kamai kaba biang, kim banse ban wan sha kiwei pat ki jaka da ka jingkyrmen ban ïoh ïa ka kamai ka kajih kaba kham biang. Hynrei bunsien kam ju long kumta namar ka dor jong ka pisa ka la nang hiar, jingkiew dor ka long kaba shyrkhei, jingrem ka bai shong wai ka long palat liam bad kumta ter-ter.
Ka jingbun palat jong ki briew ka buh jingeh ïa ka khyndew ka shyiap, pynthor/hali/kper/bri namar hap ban pynbiang lut ïa baroh. Haei ngin ïa ïoh khyndew ban thaw ïing thaw sem lada ka jingdon briew ka la long shaba palat liam? Mynta ngi ïohi ba wat ki jaka kiba long tang ki khlaw ba rben kumba 20 snem mynshwa, ki la kylla long ki jaka shong jaka sah jong ki briew. Sa tang katno lehse ngin ym ïohi shuh ïa ki khlaw ki btap lait noh sa tang kiba dei jong ka sorkar.
Tangba ki briew kim banse ban pynmadan ïa ki lum bad ban pom naphang ïa ki dieng ki siej ban ïoh shna ïing na ka daw jong ka jingkhapngiah ha ki jaka ba la don lypa. Ka banse ka hap ban thom wat ïa ka sang ka ma! Wat ka Sitharaman hynnin ka sngi ka la pynbna ba ka sorkar kan sa pyntreikam ïa kawei ka skhim bathymmai ban ïarap ïa ki nongshong shnong kiba dang shong wai lane kiba sah ha ki slum bad kiwei ki jaka ba la kheiñ be-aiñ. Lyngba kata ka skhim, yn ïarap ïa kiba kum kine ki nongshong shnong ban thied ne shna ïa ki ïing lajong.
Ngin hap ban ïa peit aïu kata ka ‘High-Level Committee’ jong ka Sorkar India kan ai jingmut ban ïakhun ïa ki jingeh kiba mih na ka jingbun palat jong ki briew. Ha kajuh ka por, aïu ka Sorkar India bad ki Sorkar Jylla kin leh ïa kita ki jingai jingmut. Hynrei ngi sngewthuh ba ynda la bun ki shyntur ban hap bsa, kam dei kaba suk ïa ka ïing ka sem ne wat ïa ka sorkar. Ki jingeh kiba bun rukom kin mih beit. Ka shong sa ha ka jingstad jong ki nongshong shnong kumno kin ïa pyrkhat namar ban shu kyrmen tang ha ka sorkar ba kan long ka nongïarap ha baroh ki liang ka long kaei-kaei ka bym lah ban long.
