U Nongsaiñ Hima, 2022
Ka ktien, ka thma ka long kawei na ki ktien kynnoh ha ka Khasi. Ha kine ki khyndiat sngi, ngi la ïohi ïa kiba bun ki jingkynthoh hadien ba u Myntri ka tnat Korbar Ri, u Amit Shah, u la pynpaw ba ïa ka Hindi dei ban hikai ïa ki khynnah skul haduh Class 9 bad ban pynleit jingmut bha ha ki eksamin ha ka ktien Hindi, dei ban pdiang ïa ka Hindi bad ym ïa ka English khlem da ktah pat ïa ki ktien tynrai jong ki nongshong shnong, dei ban pynlong ïa ka ‘Official Language’ kum ka bynta bakongsan ha ka jingtehsong ïa ka Ri India ha kaba ki nongshong shnong na ki jylla bapher bapher kiba ïakren da la ki jong ki ktien kin kren noh da kata ka ktien jong ka India (Language of India). Tangba ngi hap ban ïa kylli kaei kata ka ‘Official Language’ jong ka Ri bad kaei kata ka ktien jong ka India lane ka ‘Language of India’?
Hangne, ngin hap ban ïa phai sha ka Riti Synshar. Ha ka Part XVII (Official Language) Article 343 (1), la batai ba kata ka ‘Official Language’ jong ka Union kan dei ka Hindi ha ki dak Devanagari. Donkam ruh ban ïa pule ïa ka ‘The Official Languages Act, 1963’. Ka Riti Synshar ka la batai ruh ba ïa ka ktien ‘English Language’ lah ban pyndonkam ha ka synshar ka khadar tang haduh 15 snem naduh ba sdang treikam ka Riti Synshar, kata, naduh 1950 haduh 1965. Hynrei u President u lah ban ai hukum ban pyndonkam da ka ktien Hindi nalor jong ka ‘English Language’. Ka aiñ ‘The Official Languages Act, 1963’ ka la kren shai ba lah ban bteng ban pyndonkam ïa ka ‘English Language’ ha ki kam sorkar wat ha-dien ba la kut kata ka 15 snem khamtam hapdeng ka Sorkar Pdeng bad ka jylla ka bym pat pyndonkam ïa ka Hindi kum kata ka ‘Official Language’.
Kaei pat kata ka ktien jong ka India lane ka ‘Language of India’? Ngim lah ban ong ba ka Hindi ka dei kata ka ‘Language of India’ namar ka Ri jong ngi ka dei kaba ïar haduh katta katta bad kaba la khleh da kiba bun jait ki jaitbynriew kiba don la ki jong ki ktien. Kiba kam ba ka Hindi ka dei kata ka ktien jong ka India ki bakla shibun. Tang ha ka thaiñ Shatei Lam Mihngi ruh, ym da don ki jylla kiba pyndonkam ïa ka Hindi kum ka ‘Official Language’ namar ki don la ki jong ki ktien – Assamese, Mizo, Khasi, Garo, Meiteilon (Manipur), Tripuri nalor jong ka English. Khlem pep lada ka shithi na ka Sorkar India ka wan ha ka ktien Hindi, ki Myntri jong ngi, lait noh u Myntri Rangbah lehse, kin hap khot dano-dano kiba nang ban pynwan sha ka ktien English Language lane Khasi. Ngin phai sha ki bynta ba shathie jong ka Ri. Ki don la ki jong ki ktien ki thylliej bad kiba bun kim kren ïa ka Hindi.
Hooid, ngim len ba ka long kaba donkam ban nang ïa kiba bun ki ktien namar ka ïarap khamtam ha ka shitom ka shipa bad ka khim khait. Itynnad shisha ban peit ïa ki briew kiba nang ban kren bun tylli ki ktien khlem jingeh. Ki lait bun na kiei-kiei khamtam ha ka jingïakynduh jingeh. Ka ktien, ka thma, kumba ong ki Khasi. Lada bakla ka ktien lane mih ka jingbym ïasngewthuh jingmut na ka ktien ka thylliej, tang kata la mih ka thma. Tangba ka long pat kaba bakla ban pynbor ïa ki briew ba kin kren ïa kane ne kata ka ktien. Dei ban ieh ha ka mon ba laitluid jong ki ba kin jied kano ka ktien ba ki kwah ban nang. La 75 snem ngi la ïaid kum ka Ri hapdeng kiba bun ki jingeh bad kiba bun ki jingjop, hynrei ki jingpyrshang jong ki sorkar barim ban pynbor ïa ki nongshong shnong ban nang ïa ka ktien Hindi ki la pulom lut bad kin dang ïai pulom ha ki sngi ban wan. Ka ktien, ka thma.
Ngim dei ruh ban khanglad ïa kiba kwah ban nang ïa kano-kano ka ktien la ka dei ka Hindi ne Marathi ne Assamese ne Bengali ne wat ki ktien jong kiwei pat ki Ri. Ai ba kin jied ha la ka mon ka mon katkum ka jingsngewtynnad ba ka jingkwah ka jong ki. Ngi dei kiei ban ïa khang ïa kiwei? Bad ngi dei kiei ban ïa pynbor ïa kiwei? Ka lynti ba kylluid, ka mon ba laitluid. Kan bha ba shu ieh ha ka jingstad jong ki nongshong shnong kaei kaba ki kwah ban jied da ka mon bad ka lynti kaba laitluid bad ba kylluid ha ka jaka ban ïa khang ne ïa pynbor namar kan ym wanrah ïa ka jingbha jong ka Ri. Ka ktien, ka thma.
