Ka Ktien Ka Thylliej

Hangne, ki la ïakynduh bad ki la ïakhleh bad ka Jait- bynriew Austrika, da ka jingïapoikha - poiman.

U Nongsaiñ Hima, 1980

Ka Ktien ka Thylliej ka long kawei ka lad ba kongsan eh ba u briew un ïasngewthuh parabriew. Da kane, u briew u pynpaw ïa la ka jingmut, kumno, bad aiu ba u pyrkhat, kumno, bad kaei ba u thmu. U Saitar uba rah la ka khubor na kawei ka jaka sha kawei pat ka jaka, u long u baiap, hynrei ka sur – briew na ka shyntur jong uwei u briew sha ki tyndong shkor jong uwei pat, markhmat, kaba im.

Ka Baibl ka ong dang nyngkong ha ka pyrthei ka ïa long kawei ka ktien bad kawei ka jingkren, hynrei naduh ba u Khun – bynriew ula ïasyllok lang ban tei ïa ka Nongbah bad ka Kut Babel, U Blei U la pynkylla ïa ka ktien ka pyrthei baroh, bad ki briew ki la sakma bad ki la wir kylleng.

ïa ki jait ktien jong ka sla – khyndew baroh shityllup, lah ban pynbynta kyllum ha ki saw – bynta tynrai bakhraw – tam- kawei – kawei ka  bynta ka long kum ka ïawbei na kiba ki jaid ktien mynta, ki la mih. Kine ki long :- (1) Indo – Europe, (2)Drabidika., (3) Sino Tibetan ne Mongoloid, bad (4) Austrika.

Ki jaitbynriew kiba kren ïa ki Ktien Indo European, ki la long ki nongïaidwir kiba ka jaka – shong kulong – kumah ne ka Ri mei jong ki, ka la long ha ki Pyntha Eurasia, ha ki phang – neng jong ka Mesopotamia. Shi kynhun na ki, ki la leit sha ki Phang Europe, bad shi kynhun pat ki la hiar sha India, malu – mala kum ha ka snem 2,500 S. K.

Na ka kpoh jong ka ïawbei Indo – Europa, ka la mih ka ktien Latin, kiwei pat ki jait ktien ba kren mynta ha Europe, bad kawei pat ka ïawbei Khynraw ba la khot Indo – Arian, na kaba la mih ka ktien Sanskrit bad kawei pat ka Bynta ne ka Dkhot ba la khot Prakrit. Ka Sanskrit ka long ka ktien barimtam jong ka ïawbei Khynraw, ka Ktien Indo – Arian. Ha kane ka ktien la thoh ïa ki Bedas, kiba long Kitab kiba nyngkong eh jong ka ri India jong ngi. Ka la long ka ktien ‘Nylla kaba neh khlem kylla. Hynrei ïa ka ktien kaba kaba u paidbah u kren la khot Prakrit, ka ktien kaba ïai – kylla khyndiat – pa – khyndiat, haduh ba na ka la mih bun ki Pnat. Don katto katne na kine ki Pnat kiba la neh kumjuh khlem kylla kumba long ka Sanskrit, bad ki la kylla ki ‘Tien thoh – Tientar, kum ka Pali. Na kine ki Pnat Prakrit, la mih ki jait – ktien ba la khot Apabhramsa, na kiba ki ktien bapher – bapher ba kren  mynta ha ri India, ki la mih, kum ka Kashmiri, Sindhi, Gujarat, Punjabi, Bihari, Bengali, Assamiya, Marathi bad kiwei kiwei. Kine ki jingkylla ki la jia kum ha ka spah snem shiphew H. K. Ka bakongsan eh na kine, ka long ka Hindi kaba la kylla long ka Ktien paidbah jong ka India Balaitluid, na Makashang sha Komorin, na Indus sha Brahmaputra. Lajan kumba 44 man ka shispah ki kren Hindi, bad kiba shu sngewthuh ïa ka ki nang kham bun shuh – shuh. Ki shnong – trai jong ka ki long ka Punjab Mihngi bad ka Uttar Pradesh Sepngi.

Ki Jaitbynriew kiba kren ka Ktien Drabidika ki la wan sha India malu – mala kum ha ka snem 3,500 S. K. shi – hajar snem shuwa ba kin wan – hiar ki Arian / Ki la wan poi na ki Dewlynnong Aegean bad na Asia Minor. Shuwa ba kin hiar sharum India, ki la shong bun spah snem ha ki thaiñ jong ka Sind, Panjab bad ki Pynthei jong ka Wah Ganges. Hangne, ki la ïakynduh bad ki la ïakhleh bad ka Jait- bynriew Austrika, da ka jingïapoikha – poiman. Ki la phet shnong noh Sharum India haba ki Arian ki la wan – hiar na shaphang Shatei.

Na  ka kpoh jong ka ïawbei Drabidika, ki la mih ki Ktien Tamil, Telegu, Malaialam, Oraon, kiba long kiba kham kongsan eh na ka snam Drabidika, Na baroh kito ki jait Ktien Drabidika, ka Tamil ka long ka barim eh bad kaba dang kham nylla ha ka jinglong jingman jong ka kum ka Ktien Drabidian. La katta ruh, kum ka Malaialam, ka la shim kylliang bun na ka Sanskrit.

Ki Jaid bynriew kiba kren la ka Ktien Mongoloid ne Sino – Tibietan ki la wan sha India hadien ki Arian na ki thaiñ Shaina Shatei lam – sepngi. Nyngkong ki la sah ha Tibiot, hynrei suki – suki ki la wan hiar sha ki thaiñ Makashang, ha ki Phang Neng bad Mihngi jong ka  Bengal, bad ha ki ri – lum bad ki Thor jong ka Assam.

Na ka Kpoh jong ka ïawbei Sino – Tibetan, ka la mih kawei pat ka ïawbei Khynraw ka bakhraw, ba la khot Tibeto – Burma. Ka long ka Kmie jong ka Ktien Bodo, na kaba la mih ka Ktien Garo, Mikir. Bhutia, Naga bad Meithei ne Manipuri. Kine ki long kiba kham kongsan kiba ïa mih – pateng na ka ïawbei Mongoloid. Dang don shuh ban ki Ktien – Thylliej kiba la mih na kane ka Iawbei, bad ai jaitbynriew kiba kren kum ïa kita ki Ktien ki kham bun Hangne bad ha Mihngi ka Assam.

Ki Jaitbynriew kiba kren ïa ka ktien Austrika ki la wan sha India naduh ki por kulong – kumah barim eh, ki por shuwa – history, na ki Thaiñ Mediterranean, lyngba ka Mesopotamia. Ki la shongneh ha India Neng, bad ki la seng – shnong ha kito ki thaiñ ha kiba ki la sah bun spah – snem. Ki la ïakhleh da ka jingïapoikha bad ki Drabidian kiba la wanhiar sha India bun bun snem hadien jong ki. Ki lah ban long kito ki jaitbynriew bastad bad bshai kiba la tei ïa ka nongbah Mohengo Daro bad Harappa.

Haba ki Arian ki la wan – rung ha India, suki suki ki la beh noh ïa ki Austrika bad ïa ki Drabidian, bad ki la kñieh halade ïa ki jaka jong ki baroh, la ki la seng – nongrim ïalade ha ki jingstad jingnang jong kine ki jaidbynriew. Ki Dravidian ki la hiar arsut ïa ki lum Bindhia, bad ki la leit buhai shnong ha India Rum, ha kaba ki la sah haduh kine ki sngi, hynrei ki Austrika ki la phai shaphang Mihngi, bad ki wan poi sha ki Lum Assam. Don napdeng jong ki, kiba la buhai shnong noh ha kito ki Lum, hynrei ka kynhun – bah ka la h ïar sha Burma, Indo – China,Malaya bad Indo -nesia, bad shaduh ki ‘dewlynnong kiba phriang ha kjat ka Rum Amerika, bad ki la buhai shnong pateng – pateng ha kito ki jaka.

Na ka Kpoh jong ka Iawbei Austrika, ka la mih kawei pat ka ïawbei Khynraw ka bakhraw ba la khot Austro – Asiatik, na kaba la mih artylli ki Pnat ki bakhraw – Ka Pnat Mon – Khmer bad ka Pnat Munda. Na ka Pnat Munda, ki la mih ka Ktien – Santali, Mundari, Kharia bad kiwei. Na ka Pnat Mon – Khmer, ki la mih ka Ktien Khasi bad kiwei kiwei de. Ki riewstad mynta kiba la tohkit bniah ïa kane ka Jait ktien Austrio Asiatik, ki ong ba ka long ka ktien ka baiar shibun, naduh Punjab haduh ki ‘dewlynnong Easter, ha kjat ka Amerika Rum, na ki Makashang sha New Zealand.

Nalor kitei, don sa kawei pat ki Ktien thylliej ba pyndonkam hangne ha India. Ka Ktien Urdu, ka long kawei, Kane ka Ktien ka la mih na ka jingïamih lang jong ka Ktien Hindi bad ka Ktien Persia. Ka Delhi ka la long ka jaka kha jong kane ka Ktien. Ki shipai kiba kren ïa ka Ktien Persia kiba la wan shong baun spah snem mynshuwa ha Punjab, ki la ïakhleh bad ki trai – ri kiba kren Hindi, da ka jingïapoikha – poiman, katto katno por hadien, ki la kren – khleh, ïa ki Ktien ruh, kumta, ki la kylla kum ki nognseng jong ka Ktien Urdu. Kane ka Ktien ka ïaid bha mynta ha ki Phang Shatei bad Lam – Sepngi jong ka Pyntha Ganges, bad ha Dekkan. Bad haduh mynta dang thoh bad spel ïa ka ha ki Dak Persia.

Kawei pat, ka long ka Ktien English, kaba la wanlam ka Sorkar English ha ka por ba ka dang synshar ha India, bun ki briew ha India ki nang bha ïa kane ka Ktien, bad ka long kawei na ki Ktien badon kam eh ha kane ka juk, na ka bynta ka jingïar jong ka ha ki liang bapher – bapher.

Hapdeng ki jingbun jong kine ki Ktien – thylliej bapher, pynba baroh ki ïeng ka nongrim ka  baskhem ïa ka jingtylli kawei jong ka ri India, bad baroh ki ïatreilang na ka bynta kata ka jingthmu. Bad da duh sa ka jingkhun – ranab eh jong ki Ktien – thylliej Jylla shen ka  India kan da tylli kum u Mawlong, bad ka Hindi kan da la thaba kum ka leilieh na Mihngi sha Sepngi.