Ka English, ka Khalish bad kiwei ki ‘ish’; isynei ïa ka ktien Khasi

Hooid, ka bha shaba palat lada lah ban kren bun tylli ki ktien jong kane ka pyrthei namar kan suk haba leit ba wan shane shatai.

U Nongsaiñ Hima, 2023

Ka jingnang jingtip teng-teng ka pynlong ïa ngi ki briew ban don ka jingsngew sarong ba ngim donkam shuh ïa la ka tynrai bad ba u dieng kot jong ka jingnang jingstad ka dei ha ka jinglah ban pyrthuh bud ïa ka ktien jong kiwei khamtam kum ka English Language. Naduh mynshwa bad haduh mynta, ka jingsngewthuh ban ïakren khleh Khasi bad English kaba pynmih ïa ka ‘Khalish’, ka dang ïaid shaid-shaid bad ka ïai im bad ïai skhem. Hapdeng jong kine kiei-kiei, mih pat kiba kwah ba ka ktien Khasi kan ïoh jingithuh na ka Sorkar Pdeng kum kata ka ‘Official Language’ bad ban kynthup ha ka Khyrnit Ba Phra jong ka Riti Synshar ka Ri India. Sngewsangsot ïa ki nongdawa ïa kane ka mat bakongsan namar ha la ka jong ka jylla bad ka jaitbynriew ki la kharoi pat kita ki bym sngewtynnad ban ïakren da ka ktien nongmei nongpa ha ïing lajong ne para shnong para thaw namar ki kham sngewsuk ban ïakren ha ka English bad ka Khalish bad kiwei ki ‘ish’ haduh ba kiwei ki la hap ban shu ïa ong noh tang ‘shish’.

Ym don ba lah ban khang ïano-ïano ban kren ïa kano-kano ka ktien. Ki lah ban leh katba ki mon. Hynrei kam long pat kaba bha ban ibeiñ ïa la ka jong ka ktien, ka ktien jong ka jaitbynriew bad ban ïa kner noh ïa ka jong kiwei. Hooid, ka bha shaba palat lada lah ban kren bun tylli ki ktien jong kane ka pyrthei namar kan suk haba leit ba wan shane shatai. Itynnad da peit bad sngap ïa ki briew kiba nang ban kren bun tylli ki ktien la ka dei ka English (British & American), Hindi, Spanish, French, German, Mandarin, bad kumta ter-ter. Haba ngi peit pat ïa kiwei ki jaitbynriew, ngi ïohi ba ki sngewsarong bha ïa la ka jong ka ktien. Shim nuksa na u Myntri Rangbahduh ka Ri, u Narendra Modi. Haba u Modi u ïakynduh ïa ki nongïalam jong kiwei pat ki Ri, u ju kren beit da ka ktien Hindi bad kin don da ki nongïarap ban pynkylla ïa ka ktien Hindi sha ka English lane sha kiwei pat ki ktien. U Modi um ju kynran dien naba kren ïa ka ktien Hindi. Haduh ha United Nations ruh, u pyndonkam da kane ka ktien. Ngi lah ban beiñ ne ym sngewïahap bad u halor bun kiei-kiei, hynrei une u Myntri Rangbahduh u la pynsaphriang shisha ïa ka jingpyndonkam ïa ka ktien Hindi ha satlak ka pyrthei.

Nalor u Modi, ki don sa kiwei pat ki heh ki haiñ bad ki riew pawkhmat ki bym ju salia ban kren beit da ka ktien lajong kat shaba ki leit. Ki lah ban kren lang da kiwei pat ki ktien ban ïasngewthuh lang kiwei, hynrei kim ju ailad pat ba ka ktien jong ki kan sah shadien bad kin pynpaw beit ïa kiei-kiei ha ka ktien jong ki hi. Kane ka dei kaei-kaei kaba ngi hap ban ai jingïaroh. Lada kat u Modi u kren da ka Hindi ha United Nations, kan eh aïu ïa ngi ki Khasi ban ïakren da ka ktien Khasi ha ïing Khasi, ha shnong Khasi? Ai ba ngin lang ïa kiwei ruh ki ktien khlem da klet pat ïa la ka jong. Ym dei pat tang ban kren, hynrei dei ban nang ban thoh ruh ha ka Khasi. Don kiba la thlun ym tang ban kren, hynrei wat ban thoh dak Khasi. Ynnai ïakren ïa ka jingbym nang pyndonkam ïa u ‘ï’ bad ‘ñ’ ha ki kyntien Khasi bapher-bapher. Ka long ka jinglehraiñ ban pynithuh ïalade kum u Khasi lada ym nang ban kren ne thoh bha ha ka ktien lajong bad lada bun kaba kren da ka English bad ka Khalish para Khasi ban ïakren halor u Khasi!

Ki jaitbynriew ki la jah rngai na kane ka sla khyndew namar ka jingbym lah ban pynneh bad pynkiew ïa la ka jong. Ka jingbym treh ban pyndonkam da ka ktien Khasi wat ha ïing ha sem ba sah tang da ki Khasi bad ha ki shnong ki thaw ba don tang da ki Khasi ka long kum u mawjynthut. Ka jingleit pule ha ki skul bad kolej kam hikai ïa ngi ban klet noh ïa la ka tynrai. Ha ka jingshisha, haba la shong skul bad kolej, ngi la dei ban nang pynjanai ïalade kumno ban ïada bad pynkhlaiñ ïa la ka jong. Ha kane ka juk pat, i kumba ngi la ïa lehraiñ ban ïakren da ka ktien Khasi para Khasi. Ngin peit ruh na ki jingkynthoh halor ki khubor kiba mih, bad ngin shem ba wat ha ki khubor ba la pynmih ha ka ktien Khasi, ki nongkynthoh ki kawang beit da ka ktien English ban kham sngewbang. Tip ha kano ka dur ki sngewtynnad ban ïa kynthoh ha ka English halor ki khubor ba pynmih ha ka ktien Khasi. Kumno ki sngewtynnad ban pynhiar dor ïa la ka jong ka ktien bad ka tynrai da kaba bsut lang bad ki ktien nongwei ryngkat bad ki ktien Khasi. Sngewbha ban ïa thied da ki kot ki ban ïarap ïa phi ban sngewthuh ïa ka jingmut ha ka ktien Khasi ïa ki kyntien English khnang ba phin ïa lait pynlehraiñ ïalade na ka jingpynmih than ïa ki kyntien Khalish ne English haba kren ne kynthoh ïa kiei-kiei.

Sngewbha ban ïa ri bad burom ïa la ka jong ka tynrai namar la ithuh ïa phi na ka jaitbynriew bad na ka ktien. Phi lehkai bad ka tynrai, phi lehkai bad ka lawei. Ym dei ban ieid, hynrei burom ruh ïa la ka jong lada phi kwah ba kiwei kin burom ïa phi bad ïa ka tynrai ka jong phi. Kham ieid noh ïa la ka jong la jong bad pynduna ïa ka jingieid ïa ka jong kiwei namar wat lada phi nang ban kren English haduh katno-katno ruh, kito ki jaitbynriew kin ym pdiang ïa phi ba phi dei kum ma ki, bad kin kheiñ beit ïa phi kum uba na shabar. Namarkata, wat ïa pynlut por than ha ka English, Khalish bad kiwei ki ‘ish’, bad ïa aiti ïalade ban pynphrang ïa la ka jong ka tynrai.