U Nongsaiñ Hima, 2024
Ka bor pyrkhat ka dei kawei na kiba khlaiñ tam ha ka met jong ngi ki briew bad namarkata, ngi donkam ban sumar bha khnang ba ka bor pyrkhat pyrdaiñ kan khiah krat, kan bha, kan kyrsoi bad kan ym ailad wat tang ïa ki phngit jong ki jingmut sniew ba kin rung. Kiei-kiei baroh ki sdang shwa na ka jingmut jingpyrkhat, bad hadien kata, ki sa bud sa ki kam. Don kiba kut jingmut ba kin leh beit thik kumba ki la pyrkhat lypa. Don kiba randien noh shiteng lynti namar ka jingsheptieng. Namarkata, ngi don mynta ïa ki doktor kiba sumar beit thik ïa ki jingpang kiba mih na ka jingduna ne jingtlot ne ka jingbym biang ha ka pyrkhat ka pyrdaiñ. Kata ka ‘mental health’ kaba ki ong ha ka ktien nongwei ka long kaba donkam haduh katta-katta ban sumar la ka dei naduh ka por ba dang khie samla lane haduh ban da rangbah ruh kumjuh.
Ha Meghalaya, ka sorkar ka la pynmih syndon da ka kpait saiñ kam kaba ïadei bad ka jingsumar na ka mynta ki jingpang kiba mih ha ka jingmut jingpyrkhat. Ïa kane ka kpait saiñ kam la tip kum ka “The Meghalaya Mental Health and Social Care Policy”. Katkum kane ka kpait saiñ kam, la ong ba ha Meghalaya, ki la don 226 ngut kiba la khlad ha u snem 2021 namar ka jingpynïap hi dalade ïalade lane ‘Suicide’, bad kane ka long jan 6 ngut ha man ki 10,000 ngut ki briew. Nalorkata, ka la don ruh ka jingkiew ha ka jingpyndonkam ïa ki drok bad kiwei ki jingdih pynbuaid bad ka long lai shah ban ïa kaei kaba long ha ka Ri baroh kawei. Namarkata, ka sorkar jylla ka la wanrah da kane ka kpait saiñ kam khnang ba yn lah ban wad ïa ki lad ban sumar ïa ka jingmut jingpyrkhat lane ka ‘Mental Health’ jong ki briew. Kawei na ki daw ba ki briew ki dkhat ïa la ka jingim ka dei namar ka jingtlot ha ka pyrkhat ka pyrdaiñ. Kawei na ki daw ba ngi shem ba ki don kiba kren lamwir ka dei namar ka pyrkhat ka pyrdaiñ kam da biang thikna shuh. Ïa kine ngi dei ban ithuh bad ban ïalam ïa ki sha ki nongsumar shwa ba ka kam kan nang sniew.
Tang na ka jingwanrah ïa kane ka kpait saiñ kam ruh ngi la sngewthuh ïa ka jinglong kongsan jong ka jingkoit jingkhiah ha ka jingmut jingpyrkhat. Lada tlot ha ka jingmut jingpyrkhat, ka met ka tlot lang baroh kawei. Lada khlaiñ bad khiah krat ka jingmut jingpyrkhat, ngin kham don ka jingshaniah halade ban ïakhun ïa ki jingeh bad jingtynjuh kiba wan ha ka jingim. Ha kane ka pyrthei shong basa, kum ki briew ngi mad ïa ki jingeh bad khamtam ki jingtynjuh kiba bun rukom. Ngi hap ban pyndonkam ïa ka jingmut jingpyrkhat ban pynïapher kano kaba sniew bad kano kaba bha. Lada ngi tlot pat ha ka jingmut jingpyrkhat, kan jynjar ban pynïapher bad namarkata, ngi kum shim da ki rai kiba yn pynbabe kylla ïa ngi hadien habud.
Ngi ban biang hangne ba kiei-kiei baroh ki sdang shwa na ka jingmut jingpyrkhat – lada ngi pyrkhat ïa kaba bha, ngi leh ruh ïa kaba bha tam bad lada ngi pyrkhat ïa ka bym bha, ngi kum shah pynshoi ban leh ïa kiei-kiei kiba sniew. Ka long kaba kongsan bha khamtam ïa ki kmie ki kpa ban peit ba ki khun kin don barabor ha ka jingkoit jingkhiah ha ka jingmut jingpyrkhat. Tang shu la I pher khyndiat, dei ban don ka jingïamir jingmut bad kita ki khun bad ban wad ïa ka daw tynrai balei ki kum tlot ha ka pyrkhat ka pyrdaiñ. Lada ym lah ban leh kumta, ki khun ki lah ban ngop ha ka jingkyrni drok bad kiwei pat ki kam sniew ki ban syrtap ïa ki jingeh lashai lashisngi.
Wat kheiñ sting ïa ka bor jong ka jingkhlaiñ ne jingtlot ka pyrkhat ka pyrdaiñ. Lada shem ba don ka jingpher, dei ban leit sha ki nongsumar ki ban ïarap ïa phi hapdeng ka jingjar-jar. Ka pyrthei kan ym tip eiei namar ki doktor kin ym lah ban pynbna paidbah mano ba shitom kumno. Wat tieng, wat lehraiñ ban leit shah sumar katba dang biang ka por. Kam myntoi ban ïa babe ynda la dier palat ka sngi. Sumar bha ïa kaei kaba phi pyrkhat bad puson namar ki kam kin sdang na ka jingpyrkhat kaba phi bsut ha ka jabieng jong phi la ka dei kaba bha ne kaba sniew ruh.
