Ka Massah – Meribah Ha Ri Khasi

Nalor ka siew baiwai khuti u Nepali u trei shitom ban ri blang - masi, kiwei ki jynri bad thung tep katba ioh jaka.

Bah J. T. Lyngdoh, Mawlai Mawroh

Ha ka jingïataiñia katto – katne ki rewshemphang, la ïathir ba ka kyrteng Khasi kam da ïa biang dor ïa ka jaitbynriew. Namar la shimkylliang na ka kyrteng Cossiyah ki anthropologist, kiba tharai ngi wan na Mongolia kata Austro – Mongoloid ne South East Asia ba dei Austro – Asiatic. Lada pynhap tar bad ka jinglong jong ngi ka kit jingmut ïa kiei – kiei kiba pynpoh dor, kata Khwanlalot, Hangamei, Arsap, Sianti bad Ingkhong shyllangmat. Ka kham sngewdei ban khot Hynñiewtrep ne kiba shong sepngi na Mookyndur Khynriam bad mihngi pat Pnar. Kiba buhai shnong nyngkong ïa ka them Ri Bhoi dei ki Mikir, ba la kheiñ sahdien bad biej tasam, kine suki ki la kynriah noh sha Mikir Hills (Karbi Anglong). Ki don katto – katne kiba sahteng kum ha Marmain, Marngar ba ïakhleh lang bad ki Koch, Assamese ha kiwei ki kyntoit basphred. ïa ki Bhoi Mikir kynthup ki Koch bad Hajong ki politician Meghalaya ki la thynnian ha ka thup riewlum (scheduled tribe), ban ioh kijuh ki hok kum ki trai muluk ban pynheh ka vote bank lajong. Shabar ka Meghalaya pat ka ST Certificate u Khasi kam ïaid ïew, namar ym don baithuh ïa ka. Hadien la hiar ki war, ki pnar mihngi bad khynriam sepngi ban kylla long ki Bhoi bathymmai – ka jingiuh kjat jong ki ka la pynriewspah ïa ka Ri Bhoi, namar ki trei shitom ban pynmih ki soh ki pai, kwai – tympew, phan – shriew, khaw – kba bad jynrep babun jait. Ka kyrteng Bhoi ruh kam kit jingmut sngewtynnad – haba pharia ka thew ïa ka jinglong Bunbuit, Hangamei, Op bad Ingkhong shyllangmat. Marbud ba ioh jylla Meghalaya, ha ki snem 70 tam ha Bhoi la jyllei da u kahr Nepali babuh khuti. Ki trai muluk ki aiwai ha u mynder ia ki khyndew ki shyiap, da kaba kmen tohhoh ioh b am plan, dih kyiad, dih kani – kynja, lait ka trei lyngkha – risai ba shu ioh suk ka tyngka pliah.

Nalor ka siew baiwai khuti u Nepali u trei shitom ban ri blang – masi, kiwei ki jynri bad thung tep katba ioh jaka. Mih ka dud ka khi bad die sboh eit masi bad kamai pisa. U khar waikhuti u pahuh -pahai ka kamai – kajih tyngka, ki trai muluk pat nangran bad syih. ïa ka tyngka ba u pynlang u leit rah shsien lano, ban kynshew  sha ri Nepal. U Sohblei Sylvanus Sngi Lyngdoh, SDB bad ki nongbud bashemphang jong u, ki la itriem ba ka jaitbynriew Hynñiewtrep kan sa jah klep ha ka jingtyllep u poiei Nepali, wat lada kynnoh ba u phadar Katholik u leh politic. Ym banse ban thom ïa ka sang namar ki politican ki lapmiet buaid bor politic katba ki sengbhalang pat ki thiahthai ka pynkhihwin pyrthei. Donbok ba ym shym don ki nongdawa Gorkhaland ha ri Bhoi. Ki khar shynrang basian pat ki shim tnga da ki kynthei Bhoi ban ioh buh khuti ei, bad shisien shisnem ki leit Nepal ban ai baibam ïa ka tnga sadi lajong bad kan buh kynshew hadien – habud. Bun ki nongbhoi ki la peiphang bad pynduh noh ka aiwai khuti ha u Nepali. Don ruh kiba shu die pateng noh ha u para traimuluk. Tang shah pynher krad u Nepali, la nangjei u pnar na mihngi, u war na shathie padun, u maram bad khynriam ne sepngi ban wad bad buhai jaka rep – lait noh kiba na ka hima Maharam,ym baroh ki nongsepngi dei ki maram, ka them ribhoi ka long kaba sboh, kumta kine ki nongdakhol shnong bathymmai ki trei dohiap ban pynmih ki mar rep babun jait, katkum ka aiom bad rukom trei jong ki. Wat ki nongsor Shillong ba don jaka ruh ki die pateng noh ïa ka khyndew lajong bad ailad ïa kiwei ban pyndonkam. Nalor bym thikna ki pud sawdong ka Meghalaya, kynduh mawsiang ki trai bad nongthied jaka, naduh bakut u pud Jaintia Hills shilynter sawdong ka ribhoi. Kynthup ka bai rejister Syiem Raij, ki nongkitkam dorbar shnong pat ki khwan lalot komishon palat, hana ban pynbha ïa ka shnong ka thaw, phewse shu phlan – duman ia u paidbah ban ioh bam ioh dih sahuh da ka tyngka iohei ka umsyep kiwei. Ha ka kutlad ki nongdon jaka ki mareh sha ki DC ophis Assam bajan, ha kaba ki ioh pata ei khlem bijai sngi ne lut pisa ei – ei, u pud Meghalaya pat la nangshah khate, mynta lei – lei ka Assam ka la kyntur pyniar pud shaduh Mawlasnai. Lada pyndik u pulit Assam u wan por miet, kyndang na bakdup lok bad rah beit sha thanat namar mynsngi u tip ba kin phet rieh ban lait shah kem. U Bah S. D. Khongwir, MLA Mawlai barim  ula pynrung da ka aiñ ha Assembly ban khanglad ïa ka jingdawa komishon die jaka – puta, hynrei ki kohsiang bam sangem ki sianti ban pynkhein ain khlem salia. Kawei ka longkmie ka iathuh ba die jaka ha kyntoit Umsning. Ha ka sngi ban iathoh – ïatar ki nongkit kam shnong ki ap kmang kum ki pukni bam doh pyut, la ki khmat basaw triej bad ka shyntur sma jyndem, tang shu dep ki dawa komishon ohdor hi bad lada ym ai ki pyneh lehmeng ban ai patta, kim treh ai risit ruh batieng ioh ngat ha ka aiñ – kawei ka nuksa jinglong pohrati. U bhoi mynshuwa u bna nam ba ai ksuid bad leh ki kam jadu myntor, mynta kijuh ki ksuid ki la rung ha ka dohnud bad jabieng briew ban leh ki kam bam klop bad iuhroit ïa ka hok kiwei.

 Ha Garo Hills u Nokma bad dorbar jong u kim ju pynmlien kine ki kam poh dawa komishon. Sha West Khasi Hills, ki sordar ym ju don rangbah shnong, ki synran ïaki nongïadie – iathied jaka shaduh ophis Syiem, ynda dep kam ki trai ki jaka ki la tip hi ban ai boina, namar kim ju dawa na pynbor. Ha Jaiñtia Hills ruh ki Doloi bad Waheh chnong ki bat ïa kyrdan, akor bad burom  ban ym tur iap sha ka khlemraiñ. Ha East Khasi Hills, khamtam ha sor Shillong ki nongkitkam shnong ki dei ki banang – bastad bad ym ju don komishon ïadie – ïathied khyndew, ka shong ha ki trai katba ki sngewbit. Ka dawa komishon ka trei kam bha ha u pud u sam eleka Syiem Mylliem bad Khyrim, lait noh ki jaka Municipal ne kito ki shnong ba la shai. Don ki shnong Khynriam – Pnar, kiba dang sieh mawpud jaka da ki mawpynïeng barit kum hyndai. Ki briew ki kheiñkor ïa kine bad riewkyntang burom bha, kim ju leh khlemakor ïa ki bad ngeit wat tang ban iuhkjat lah ban dkoh ne jia kiei – kiei ki bymsngewtynad. Na Bhoi pat ngi ioh ki khubor khyllah basngew lehraiñ, ba wat ïa ki jaka  ba la dep thied bad sieh mawpud dewbilat, don ki riewshukor haramnimok ba kamtrai bymhok bad die arsien ïa kajuh ka jaka shawei pat, khlem pep da ka jingïatip lang bad ki nongkit kamshnong – ym lah mutdur haduh katne la hiar pynpoh dor ka jinglong ka jaitbynriew, ba la iap ka jingïatip lem. Uwei u paralok Pnar ba wan trei sha Shillong na Jrikyndeng Block 1, Assam u la ieh ïa kiba haïing bad jaka puta. Ynda u leit ïapbriew ba haïing hadien katto katne bnai, u shem ba shahkurup ka jaka ha ki Bhoi Khasi ryngkat ki Bhoi Meghalaya. U nongthoh Apol Mawniuh u ong ba ka jaitbynriew Khasi dei kaba la shah rah Umsaw ba lynshop jingkyla ka juk mynta, hynrei ki dak ba paw ki kdew ba ka la shah tyllep umjyrsieh kam thala sa tang ka por kan batai lano kan ngam jyllop jah kyndam syndon. Bunsien la kdew kti bam klop pisa paidbah ïa ki politician, mi-nister bad ophisar, hynrei ka bam kruin ka sdang nyngkong ka kynrum – kynram, ha kaba ki traishnong Meghalaya ki lypa pisa jur. Ka daw bakongsan dei por ba ioh jylla – khalor (sub – state) Meghalaya ha u 1970, ki nongïalam ha kato ka por kim patiaw ban pynryntih ïa u pud u sam – shuj kmen tohoh ioh pyndait sharak dingsaw (beacon) kaweh lama lai rong ki kali bad ka tyngka theh ei  buk – buk ka Sorkar India. Ka politics pohiing pat nang sakma da ka jingïapher jingmut bad sapra. Ka jing-lehsting ki politician dei kawei ka daw, katba ka jingleh bymsalia bad kangar pisa ki nongsynshar shnong dei ka kam bapyndiaw. Lada ki luk ki lak ki bri hynñiewtrep ki im khlem shah pyndik bad tuklar ki nongpynïaid shnong ïa ka kam shimet jong ki, yn ym don ka huri hura ha shnong ha thaw. Balei pat ha ki katto – katne bynta, ym dei baroh, long khongpong ? Lymda dei ba peitngor u Ph. Sngi, u Bhoi um nud saham ïa u Nepali batieng ioh shahmait khukhri. Hynrei ïa u para khasi pat leh thawstad da ki ain khyllah ban pynlong  bar jylla ha la ri. U nongthoh haba iakren bad uwei u agent khyndew ha Bhoi, la ïathuh ba ha kawei ka shnong por babuh sngi ïathoh – ïatar pata, u Rangbah shnong u leh pyntud ban ïasoi ki kot ki sla, namar u kwah khwan myntoi komishon. Khatduh ki la leit sha ophis u Syiem Raij bad ka kam ka la dep. Ha ka jingiakynduh bad uwei u Syiem raij pat, la iathuh ba ka dorbar ki 14 raij ka ri Bhoi ka la adong pyrshah ba ki dorbar shnong kin dawa komishon na ki nongdie – nongthied khyndew para ri. Hynrei ki nongkit – kam shnong pat pyllein – pyllein ki ïuhroit hukum ba la pynthame u khawiang iadtangsnem khwan sbai rupa. Ym tang katta ki shah pyndik da ka siehpost elektrik ne pynïaid pipe um jubor lyng-ba ki jaka nongkynti ki briew. Haba ki trai jaka ki ujor ki pharep lamler ba ki leh pyrshah aiñ shnong. Ki kyndon General Health and Sanitation, Public Health Water Supply bad Urban/Rural Electrification Acts ki kubur shai kdar ba ki nala, pipe um bad post electric pynbiang paidbah, ki dei ban ïaid beit na ki surok shnong namar la mang jaka kylluid ïa ki. Jan baroh ki shnong Ri Bhoi – lait noh katto – katne kyntoit ba pynïaid ki rhah tyngka, buaid bor bad tanglang kyiad – ki synshar shnong kumba dei aiñ ban suk ka shnong ka thaw. U Muslim u ioh shna Masjid ha Umbang rum Damsite ryngkat ka jaka baheh, u bar jylla Mizo ba shah kyndang na Laitumkhrah, u buh Hotel bad thied khlaw baheh ha Umran, sharud Nongpoh ruh uwei u Naga u don jaka baiar dainlydain kumjuh ha Khanapara Pilangkata u Naga babun u iohthied jaka, la khang ïa u Bhoi ban kheit tang iwei i tnat ne sla dieng bad ïa kine ym don banud saham. ïa u para ri pat ban don jaka tang shi nongrim iing ne jaka rep barit, shah pyntyrdi haban da biang. Shuwa ban long elekshon ka jingpyrda shla ban im ka ri bad jaitbynriew, jew slam ha ki kam shnong ba da u Khasi u pynlong mynder ri jubor ïa u para – ri da ki kam buit poh bakhyllah. Khambun na kine ki  51 snem ba la dep, u 24 u synshar ïa u 36 namar ki ïngkhongshyllangmat ha rympei dei ka daw tynrai. Kiba pynïaid shnong ki kynthup ïa ki briew niam tynrai bad Khristan (Katholik / Protestant), hynrei katno ki khluh ïa ka jingmanbha ki para ri dei ka pyrthew bakongsan. Ki ‘tiengsneng long shuwa “im tipbriew tipblei” bad “kamai ïa ka hok,” ki jingthoh ka Baibl kum Psalm 1, 91, 95 bad kiwei ki kren shai kdar ba ka tarajur u Blei kan thew khlem jingbakla ïa ki kam beaiñ ki riewbymman bad lehbha u riewhok katkum ka dor ba ki dawa, bunsien wat naduh pyrthei ruh. Ka ïuhroit hok longbriew, jingpynkhein khnang ïa ki shiphew hukum Blei da ki mraw u soitan la shaiong ban batai. Ki kynting mawsan (dynamites) ki la beh krad ïa ki suidlum – suidwah baroh, kine ki la ioh jaka ha ki mynsiem briew ban leh kam dujok ha ka imlang – sahlang bad sngewngiew ïa ka jaitbynriew Hynñiewtrep mynta.” ïa nga phi la pyn-kthang 40 (50) snem Israel (Khasi), nga tim nga rai bitar ka bynriew ba la jot, jingsuk jongnga junom riewharam kin ym mad” Ps 95. Ngi ju iohkhubor ruh ba don ki thaw ha kaba ïa ka fund pynroi shnong kum ka MNREGA la pyndonkam bakla ne jahklep, ban pynlong ka ïakynad hapdeng ki paidbah bad nongkitkam shnong. Haba bishar na baroh ki liang, lah ban ong kaei kaba la jia ha Massah – Meribah ka kham sngewdei ba ka wan urlong biang ha katto – katne bynta ka them Ri Bhoi. Kane ka jingthoh kam kynthup ïa baroh, hynrei ka thew sohpdung ïa ki mendie ri ba nud ban die tad, pynbudnam bad pynsniew dur ïa ka jaitbynriew shaba palat pud.