Bhogtoram Mawroh
Ha kine ki khyndiat sngi, ka la don ka jingïakren hapdeng U Myntri Rangbah ka Jylla bad ka Khasi Students’ Union (KSU) halor ka work permit na ka bynta ki nongtrei-nongbylla sngi kiba wan na kiwei pat ki Jylla jong ka Ri India. Tangba ka jingïakren ka khlem poi sha ka jingïabeit jingmut bad kumta ka KSU ka la pynbna paidbah ba kan ïai bteng ïa ka jingïakhih da kaba khynra ïa ki nongtrei-nongbylla kiba wan na sha bar Jylla. Kane ka buh ïa ka jingim jong ki nongtrei-nongbylla sngi, khamtam ïa ki bym dei ki trai muluk bad kiba wan na sha bar ka Jylla ha ka jingsyier mynsiem.
Ha ka jingïakren, u Myntri Rangbah u la ban ba kam don ka kyndon na ka bynta ka “work permit” ha ka Aiñ kaba ïasnoh bad ka rung ka mih bad ka trei ka ktah jong ki nongbylla sngi kiba leit trei bylla sha kylleng ki Jylla hapoh ka Ri India lane kata ka Interstate Migrant Workers Act 2020. Katkum u Myntri Rangbah, kane ka Aiñ ka kren tang ïa ka registration lane ka jingthep kyrteng ïa ki nongbylla sngi ha ka tnat labor bad u Bah Paul Lyngdoh, Myntri ka Sorkar Jylla, u la pynpaw ïa kajuh ha ki khyndiat sngi ba la lah. Ha kawei pat ka liang, ka KSU ka la pynpaw ïa ki thliew kiba pei hapoh jong ka Inter State Migrant Workers Act 2020, tangba kim shym pynshai bha pat halor ka rukom pule bad jingsngewthuh jong ki halor kane ka Aiñ, khamtam halor ka mat kaba ïadei bad ka work permit. Lehse, ka KSU ka la pynshai ïa kane ha kiwei pat ki rynsan ne ha ka por ba ki ïakren bad ka Sorkar Jylla. Hynrei lada kim shym la pynshai, ki nongthoh khubor ki la dei ban kylli markhmat. Kane ka jingkhynra ïa ki nongtrei-nongbylla sngi ka jia long ruh namar ka daw ba ka KSU ka ngeit ba haduh mynta mynne ka don ka jingwan rung jong ki bar ri ne “illegal migrants”, khamtam ka jingkynnoh ba ki nong Bangladesh ki wan rung tuh khlem sangeh. ñiuma, kane ka jingkam ba ki bar ri ne “foreign nationals” ki wan rung tuh sha Meghalaya, khamtam sha Ri Khasi, kam dei ka jingkam kaba la pynshong nongrim bha ha ki dak jingkheiñ kiba shai bad ba shisha (factual data).
Katkum ki lad pathai khubor la ïathuh ba ki nongbylla kiba shah shoh shah dat ha ka por ba don ka jingkhynra ïa ki nongbylla kiba wan na shabar Jylla khlem ki kot ki sla ne work permit ki dei kiba wan na Uttar Pradesh, Bihar, bad Nepal. Kumta kine kim dei kiba na bar Ri bad kim dei ki “illegal migrants” ne ki bar ri kiba shu rung tuh. Kine ki ïasyriem ïa kito ki para Khasi kiba leit trei leit bylla sha kiwei pat ki Nongbah bad Jylla kylleng ka Ri India. Hynrei, ym kum ki Khasi, ki nongbylla sngi kiba wan na kiwei pat ki Jylla sha Meghalaya kim don ka hok ban longtrai halor ka khyndew ka shyiap, ki hap ban pynrung kyrteng ïalade ne register lane ki dei ban ïoh jingbit ne license lada ki thmu ban ïa khaïi.
Ki don ki Aiñ kiba shong nia bad kiba long katkum ki kyndon jong ka Riti Synshar ka Ri India kiba treikam ha Meghalaya na ka bynta ban ai jingïada ïa ki trai muluk ne indigenous people. Ha kajuh ka por pat, ban khanglad ïa ka rung ka mih jong ki briew ne ki nongbylla sngi kiba wan na kiwei pat ki Jylla bad ban shoh ïa ki ka long ka kam be-aiñ. Ym lah ban len ba ka don ka jingsheptieng ba ki heh paid na shabar Ri ne bar Jylla ki lah ban wan rung bad tyllep ïa ki jaitbynriew Khasi bad Garo kiba rit paid bad ba ka Jylla Meghalaya ka lah ban kylla kum ka Tripura. Barabor ki jaidbynriew kiba rit paid ki dei ban long kiba peitngor bad ki donkam ban ïada ïalade, ym lah pat ban shu ngeit ne shu mutdur ne sheptieng bieij khlem ki jingpynshisha bad ki nongrim kiba biang. Kane ka jingngeit ne jingmutdur ne jingsheptieng khlem nongrim ka ktah bha ïa ka lawei jong ka Jylla.
Ha kawei pat ka liang la shem ba naduh ki snem 1970 ka jingdon jong ki nongshong shnong ha ka Jylla ki bym dei ki trai muluk ne non-tribal ka la nang hiar arsut. Ki nongshong shnong ki bym dei ki trai muluk ki don kumba 20% ha ka snem 1971. Haba kren sha ki lad pathai khubor ki nongïalam jong ka KSU ki pynpaw ïa ka jingbynñiaw halor ka jingkiew ka jingdon jong ki nongshong shnong ki bym dei ki trai muluk, watla ki don ki Aiñ kiba pyrkhing kum ka Sixth Schedule bad kiwei, ha ki katto katne ki shnong kum ha Pynthorumkhrah Nongmynsong bad Laban. Phewse, kam shym long kumta kumba la kynthoh bad kane ka jingkam ba ïa kine ki shnong la tyllep da ki “illegal migrant” ne bar ri kam shong nongrim ha ki dak jingkheiñ kiba beit bad ba shisha (factual data). Mynta kumne ka jingdon ki nongshong shnong ki bym dei ki trai muluk ka la hiar sha ka 13% na ka jingdon briew hapoh ka Jylla. Katkum ka Census report, ka paw shai ba ka jingdon jong ki nongshong shnong kiba dei ki Schedule Tribe ka la nang kiew artet. Ha ka shnong Pynthorumkhrah ka jingdon jong ki Schedule Tribe ka la kiew na ka 34% ha ka snem 1981 sha ka 51% ha ka snem 2011, katba ha ka shnong Nongmynsong ka jingdon jong ki Schedule Tribe ka la kiew na ka 38% ha ka snem 2001 sha ka 51% ha ka snem 2011. Ka shnong Laban kaba hap hapoh ka Shillong Municipality, ka jingdon jong ki Schedule Tribe ka la kiew na ka 36% ha ka snem 1971 sha ka 51% ha ka snem 2011. Lah ban ong ba ka jur ka jingmih noh jong ki nongshong shnong napoh ka Jylla Meghalaya kiba la leit buhai shnong noh sha kiwei pat ki jaka shabar ban ïa ka jingwan rung jong ki briew kiba na sha bar ka Jylla Meghalaya.
Ka jingdawa ban pyntreikam ïa ka ILP hapoh ka Jylla ka long na bynta ban tehlakam ïa ka jingrung kyrthep ki briew kiba na bar Jylla, ki bar Ri ne ki “illegal migrant” bad kane ka jingdawa ka la long naduh ki phew snem kiba la leit noh. Ka long ruh ka jingshisha ba ka jingdon jong ki nongshong shnong ki bym dei ki trai muluk hapoh ka Jylla ka kiew bad kane ka jingkiew ka dei na ka daw tynrai ba ka don ka jingïapoi kha poi man jong ki briew bad ka jingpun bad jingkha khun. Ym lah ruh ban len ba ka Jylla Meghalaya ka dei kawei na ki Jylla ha Ri India kaba paw bad kiew ha ka jingpun bad jingkha khun. Kane ka jingkiew ha ka jingpun bad jingkha khun ha ka Jylla ka dei lang ïa kiba dei trai muluk bad ki bym dei ki trai muluk.
Ngi kubur ba ka Citizenship Amendment Act (CAA) ka pynmih shibun ki kynrum kynram bad ka buh jingma ïa ki jaidbynriew kiba rit paid. Hynrei ka jingong ba ki bar ri ki wan rung tuh sha ka Jylla ne ka Ri Khasi ka la long naduh ki por shuwa ka jingpynkylla ïa ka Aiñ long nongshong shnong ka Ri India ne ka CAA ha ka snem 2019. Kane ka pynpaw ba ki trai ri ki ngeit bad mutdur ba ïa kane ka Jylla ne ka Ri Khasi la tyllep da ki bar ri bad dei ïa kane ba ki ong kaba shu ngeit ne mutdur bieij khlem da pynshong nongrim ha ki jingtip ne jingkheiñ kiba thikna. Kane ka ïalam sha ka jingsheptieng bieij bad pynkha ïa ka jingïeid ne jingshakri jaitbynriew kaba khlem ki nongrim kiba skhem. Ka dei tang ka jingmutdur kaba khlem ki sakhi ban ong ba ngi shah pynshitom, shah thombor ne shah khñoit beiñ, katba ka jingshisha pat ka long da khongpong.
Kawei kaba ngim dei ban klet ba ka jingwan jong ki nongbylla sngi ka kyntiew ruh ïa ka ïoh ka kot ha ka Jylla. Ki dei ki nongbylla sngi kiba wan na sha bar Jylla kiba tei ïa kiba bun ki jngtei kiba heh hapoh ka Jylla. Nga kubur khyndiat bad u Bah Paul Lyngdoh haba u ong ba ka daw jong ka jingwan jong ki nongbylla na sha bar Jylla ka dei namar ba ki trai muluk kim mon ban trei ïa ki kam bylla sngi. ñiuma, ka jingbym treh jong ki trai ri ban trei ïa ki kam bylla sngi kam dei tang ma ka ka jingeh kaba ka Jylla ka ïakynduh, ka jingshisha hi ka long ba ka Jylla Meghalaya ka dei ka Jylla kaba duna tam ha ka jingdon jong ki trai muluk kiba trei kum ki misteri ne nongbylla tei jingtei. Khlem ki nongbylla sngi kiba wan na sha bar Jylla, ka Jylla Meghalaya kan ym lah ban tei ne shna ïa ki jingtei kiba lah ban thaw kam na ka bynta ki trai ri bad ki jingtei ki ban khring ïa ki nongbei tyngka na sha bar ri bad bar Jylla ki ban wan ban bei tyngka bad ban thaw kam thaw jam ïa ki trai ri. Lymda don ki nongbei tyngka ka long kaba eh ban thaw ne pynkha ïa ki kam ki jam na ka bynta kiba bun bah ki samla wad kam bad khamtam ïa ki samla kiba la nang la stad jong ka Jylla, lait noh sa tang lada ki mon ban trei ïa ki kam nongbylla sngi ha ka jaka jong ki nongtrei-nongbylla sngi kiba wan na bar Jylla. Hato ki kmie ki kpa jong ki samla trai ri ki hun ne kwah ban ïohi ïa la ki khun ba ki kut ka jingim tang ha ki kam bylla sngi. Hooid, baroh ki kam ki long kiba don burom, hynrei ym don uwei ne kawei kiba kwah ban trei shitom ne trei bordi ha ki jaka trei kiba shi-tom, kiba shah khñoit beiñ ha ki contractor bad kiba pyntrei jubor khlem kheiñ shuh ïa ka jingshngaiñ bad jingkoit jingkhiah jong ki nongbylla.Nga don kawei ka khana ban ïathuh lem hangne halor kane.
Mynba nga dang pule kot ne shong skul ha ka Skulbah NEHU bad ha kata ka por ki dang don shibun ki jingtei ne jingshna hapoh ka skulbah bad kiba bun na ki nongbylla sngi ki dei kiba wan na sha bar ka Jylla Meghalaya. Ha kawei ka janmiet uwei u para nongpule u la wan mareh sha nga bad ïathuh ba u don uwei u nongbylla sngi u bym dei u trai shnong jong ka Meghalaya u la kyrpad ïa u ban ïarap ban pynphet noh ïa u na ka Nongbah Shillong. Une u nongbylla u la phlei snam na ka thliew jingshong bad u la ud ha u contractor. Uta u contractor ha ka jaka ban leit ïalam ïa u nongbylla sha u doktor ban ïoh jingsumar, u la shoh pynban ïa u bad pynbor ïa u ban bteng ïa ka jingtrei kam. Kumta nga la bthah ïa uta u para nongpule ban kyrpad ïa ki nongtrei bylla ba kin ïarap ban lum ban lang ïa ki tiar ki tar jong uta u nongbylla. Mar kumta hi nga la wai ka taxi bad ïalam ïa uta u nongbylla sha ka jaka ba ïeng ki kali sumo bad nga la thied ticket bad ïa khublei khatduh bad u. U la ïam bad jaw ummat bad sngewkmen ha kawei ka liang ba la don kiba ïarap ïa u ban phet ïap na kata ka jingkordit. Hynrei ym dei tang ki nongbylla kiba wan na sha bar Jylla Jylla kiba shah ban beiñ kumne. Hadien ba nga la mih na ka skulbah, nga la ïatreilang bad ka kynhun Thma U Rangli ha ka jingïakhun na ka bynta ki hok jong ki Security Guard, kiba bun na ki ki dei ki Khasi. Nga pait ka dohnud ban tip bad ïohi ba kine ki Security Guard ki ïoh ka bai bylla kaba poh dor tam ha kato ka por bad ki hap ban thiah ha ka madan dew bilat bad katno ki mad ïa ka jingjynjar khamtam ha ka por tlang namar ba ka dait thah tasam. Kawei ka jingjia kaba ngam lah shuh ban klet ka long ba don iwei i kynthei iba la khroh ïa ki security guard ba kim dei ban seng ïa ka union jong ki da kaba pynbieij ïa kiba u trai contractor uba ai kam ïa ki u dei u briew uba bha. Kham hadien ine i kynthei i long i nongïalam jong kawei na ki seng bhalang ha ka Nongbah. Ym don ban pynsngap ïa ka jingkhroh jong i bad ki security guard ruh ki seng la ka jong ka union bad ki dawa ïa ki hok jong ki naduh ka bainong bad kiwei de ki hok ba ki dei ban ïoh.
Ki nongbylla sngi kiba wan na sha bar Jylla bad wat kiba napoh ka Jylla ruh ki dei ki langkñia bad ki shah bun ki jingeh bad jingshah ñiew beiñ. Namar ba ki duk kumta ki hap ban ïai shah tang ban ïoh bylla bad ban pyndap ïa ka jingim. Ka jingdon jong ki nongbylla sngi kiba wan na sha bar Jylla ka kyrshan ïa ka ïoh ka kot jong ka shnong ne Jylla ba ki treikam. Hooid, kine ki nongbylla sngi na sha bar Jylla ki kynshew ïa ka pisa bad phah sha ki khun sha la shnong, pynban ki hap hi ban pynlut ïa ka pisa ne kamai ba ki ïoh ha ka jaka ba ki trei kum ha kaba thied jingbam, ka bai wai bad kiwei ki jingdonkam. Kane ka pynkha ïa ka jingdawa bad ka jingpynbiang ïa ki jingdonkam jong ki nongbylla bad kumta ka plie lad ïa ki trai muluk ban seng ïa ki dukan bad pynkhraw ïa ka die ka thied ha ki ïew. Ka jingdon jong ki nongtrei nongbylla sngi kiba wan trei sha ka Jylla ka pynkhraw ïa ka kamai kajih jong ki trai shnong bad kane ka kyntiew ïa ka ïoh ka kot jong ka Jylla baroh kawei. Kat nang bun ki kam ki jam kiba mih ha ka Jylla, ka mut ruh ka jingkamai jong ka Sorkar Jylla ka nang jur bad lyngba ka khajna ba lum, ka Sorkar ka lah ban tei bad pynbha ïa ki skul, ki hospital, ki surok bad kiwei ki jingdonkam paidbah.
Lada khraw ki kam ki jam ha ka Jylla kan lah ruh ban pynmyntoi ïa kito ki jiei kiba shu khrong pisa jubor na ki nongbylla sngi bad ki nongkhaïi ki bym dei trai ri. Lada ka kamai kajih ki bar Jylla ka kiew, ka jingdawa bad jingkamai jong ki briew kiba shu im ja na ka khrong pisa jubor ruh ka kiew. Kane ka kamai bym hok ka pynlah ruh ïa kine ki jiei ban lum spah khlemraiñ, ban thied pathar ïa ki khyndew, ki lyngkha ki hali jong ki para ri bad ka pynïohnong ïa ki agent die khyndew, katba ki para ri pat ki nang duh ka jinglongtrai halor ki khyndew. Ka jingkylla phetwir jong ki para ri kiba la duh ka jinglong trai halor ka khyndew ha kiwei pat ki para ri ka dei kawei pat ka mat ïatai, hynrei ïa mynta kiba bun ki shu kamai jem, ki ïohmyntoi shimet bad ki ïohnong khlem mih umsyep. Imat man la uwei pa uwei ne kawei pa kawei ki ïohnong na kane ka jing-long jingman, katba uba duk u nang duk tasam bad shah khñoit beiñ.
Kiba bun ki seng bhalang ki dawa ban pyntreikam ïa ka ILP bad ka Aiñ Meghalaya Residents Safety and Security Act (MRSSA) ha ka Jylla. Kine ki jingdawa ka pyntyrsañ, ka pynkulmar, ka wanrah ka jingshong syier bad kam shai satia namar ym don ba lah ban pynshai. Kumba long ia ka work permit, ki Seng Bhalang bad ki bor Sorkar ruh kim lah ban ai jingshai sha ki paidbah nongshong shnong. Kumba u Myntri Rangbah u la pynshai ba kumno yn pyrtreikam ïa ka Aiñ kaba khlem pat long aiñ? Wat lada ka Sorkar India ka mynjur ïa ka aiñ kum ka MRSSA bad ban pyntreikam ïa ka ILP ha ka Jylla, ka jingïakhih pyrshah ïa ki bar ri ne kiba wan bylla na sha bar ka Jylla kan ym kut satia namar ba la pynshong nongrim ia kane ka jingïakhih tang ha ki jingmutdur ne jingsheptieng ruma ym ha ki nongrim kiba khlaiñ, kiba shong nia bad ha ki dak jingkheiñ ne ki jingpynshisha (factual data). Kawei ka lad ban jop ïa kane ka jingmutdur ne jingngeit ne jingsheptieng bieij ka dei ka ïoh ka kot, ka ïohkam ïohjam bad ka jingkhraw ka kamai kajih. Ka ïoh ka kot ka dei ban kiew bad ka dei ban plie lad ïa ki nongshong shnong ban ïoh ïa ka kamai kajih kaba im bad kaba biang briew khnang ba ki nongshong shnong baroh kin im don burom. Kumta kane ka jingsngew ne jingmutdur ba khlem nongrim ba ngi dei kiba shah leh beiñ ka dei ban dam noh na ka jingpyrkhat jong ngi.Ngam tip lano kane ka jingsheptieng bieij kaba khlem pynshong nongrim ha ki jingshisha kan dam? Lada ka jingpynphlei snam ne jingñiewpoh ïa ki para briew ka dang kiew skong. Kumba kren biria don jingmut uwei u paralok haba u ong, “mynta ka long kum ka kharai ba khlem trai: ka surok ka sniew bad jot rathai, ki nongshong shnong ki shah thngan ban dawa ban marmot ia ka surok, la phah ïa ki nongbylla ban shna ïa ka surok, ki briew ki shoh ki dat ïa ki nongbylla bad kumta la hap ban sdang biang naba sdang.”
Ngi la im ha ka jingsheptieng ka bym shongnia mynta la palat 50 snem. Imat ngin dang sahkut ha kane ka liew lep jong ka jingkulmar jingmut sa 50 snem nangne sha khmat? Hato ngi kwah ïa ka jingkylla? Lada ngim kwah te to ngin ïa pyntngen ne pynhun mynsiem noh ïalade hangta. Lada ngi hun hangta yn ym don shuh ba pynwit ïa ngi bad ngin im suk kynjai.
(Kane ka dei ka jingsngew shimet u nongthoh)
