
Kong Phai Nongrum
Ka bynta kaba ar
Ka kam jngoh kai pyrthei ka don ka jingïadei kaba jan bha bad ka Suk ka saiñ ha ka synshar khadar, lada don ka jingbym suk bym shong shngain ha ka imlang sahlang jong kano kano ka State, ne jong kano kano ka Ri, kaba ktah nyngkong eh dei ka kam jngohkai pyrthei (Tourism is closely associated with Politics, any political crisis or poli-tical unrest associated with the local community, will reflect on the flow of tourists). Ka tourism business ka long kawei na ki kam kamai jakpoh kaba ïajan bha bad ka suk ka saiñ jong ka Ri ha kaba kane ka kam ka ïaid bha, ka jingïadei hapdeng ka tourism bad ka politics ka long kum ki artylli ki jingthoh ha ka pisa (two sides of a coin), namar kata kano kano ka Tnat Sorkar kaba dei peit ïa ka suk ka saiñ bad ka jingkiew ïa ka ioh ka kot lyngba ka Tourism, ka dei ka kamram ba nyngkong eh jong kata ka Ri ban pynioh ïa ki jingdonkam ba kata ka Ri ne ka state ka donkam eh.
Haba ki samla trai jylla ki la ïa khih ïa ksaid ban ioh ïa ki lad ïada ban ym shah thom ha ki bor ba nabar, kumba ngi dei ban ioh, bad ka Sorkar Meghalaya hapoh ka Jingïalam jong ka MDA 1 ka la kular ban pynioh ILP hynrei haduh kaba kut ka san snem la shu pynbieit, bad haba ki la thaw sa ïa ka MDA2 ruh ki leh klet bad pyntud, kumno ki nongshong shnong ba kit ïa ka lyngkor kaba khia bad ba ïa ksaid ban ioh ïala ka hok ban ïada ïa ka Ri Khasi kum ka KSU, HITO HNYF HYC kin shu ïai shah bad iohthiah lyng-ngai ha ka jingshah pynbieit. Mynta wat ki khynnah ruh ki la sngewthuh ïa kata ka jingshah pynbieit man ka san snem.
Namar kata ka la dei ka kamram ba nyngkong eh jong ka Sorkar ban thaw ki lad ki lynti ban pynioh ïa ka ILP, Ban pynrung ïa ka ktien Khasi, bad kiwei kiwei ki lad ïada ba ka State Meghalaya ka donkam eh ban buh sha khmat. Da kaba leh kumta ka State kan don ha ka suk ka saiñ bad kan khring keiñ ïa kita ki nongwan kai ban wan pashat ïa ki jaka jngoh kai na ka bytna ka service ba kin ai sha ki nongwan kai. Ym dei tang ka HNYF kaba khang ïa ki tourist ban hiar sha Sohra sha Dawki, hynrei ka dei ka jingbym kheiñ snep jong ka Sorkar kaba pynlong ïa ki Rangbah bad ki samla ban bitar shla. La ki leit ha Secretariat ki shah beh, ki shah thngan ruh ki shah kem, da kaba ktah ïa ka inflow jong ki tourist, ka la pynkyndit thiah ïa baroh.
Ha ka tourist inflow sha ka State jong ngi don lut ki iohnong pynban ki don la ka jong ka ïew, kum ka nuksa ka Tourism industry ka roi bad ka heh ïew lada don kine harum.
Haba don jingsuk ha ka imlang sahlang. Ka ïaid ka ïeng ka shngain, *Haba ka Sorkar ka don ha ka bor synshar ka Pynroi bad kyntiew ïa ka ioh ka kot jong ki briew la jong
*Kumjuh ruh ka ai ki jingïada na ka bynta ki trai Ri trai muluk katkum ka jinglong kyrpang kumba don lang kiwei ki Ri ban ïada ïa la u pud u sam.
Ka jingsuk kan don lada ki lad ioh kam ka lad ioh seng kam ka bun ïa ki samla ba la dep pule.
Lada ki lad jingïada ba biang ïa ki trai jylla katkum ka Constitution jong ka Ri India, la pyntei kam hok da ki nongsynshar, ha ka imlang ka sahlang, naduh ki nongbylla bad ki samla pule. Ka suk ka saiñ ka synshar ïa ka ri bad ka leit ka wan ka shngain. BAD KA KAM SHAKRI HA KA Tourism Service ruh kin ïaid beit ïaid ryntih khlem kano kano ka jingpynthut.
Kum ka nuksa ….ka jingwan kai ki tourist na Japan ka long ba ka India bad ka Japan ki don ka Jingïadie kaba jan ha ka kam shna Kali bad kiwei ki technology. Ki Nong India ki leit sha Japan ban ïa deal ha ka technology bapher bapher ban Pynroi ïa ka ioh ka kot ha India. Kum ka Nuksa ki kali ba pynmih ka SUZUKI Company kim lah ban wan beit na Japan ha Surok India hynrei ka don ka Political bad economic relation kaba janai ban pyniohnong lang ïa ka India da ka jingïateh (collaboration) bad ki company ha India, kumta ki planner, bad ki Engineer ki leit ki wan na India sha Japan ba ki ioh ruh ban ïaid kai swari ha ka Ri Japan. Tang ban thung TIT (Mushroom) ruh ki wan ai da ka buit thung tit na Japan. Sa kawei ki trainees bad ki Officer na ka Electricity Board ki ju ioh ban leit sha Japan ban ioh buit lang kumno ban pynbha bad kyntiew ïa ka jingpynmih bording. Namar ba ka don ka Political connection, ka don ruh ka tourism Services.
Ki Nongrep bad Nongri Jingri …. Ka Agriculture bad ka Vetenary ki lah ban ïatrei lang bad kiwei ki farming technique kiba don shabar jong ka Ri. Kum ka Indo – Danish – Farm ha Upper Shillong, ki ioh ïa ka jingïateh ban ri ïa ki jingri katkum ka technology na Danes ban ri masi khem dud ban ïa syriem ïa ka farm ba heh tam kiba khem dud da ki bun litre na kawei ka masi ba baroh ngi tip kum ka “London Derry” bad ba la wanrah ha India da u V. Kurien ïa ka AMUL ha Gujarat.
Kum kine keiñ ki Business travel kiba pynlong ïa ka tourism Service kaba nang heh kat nang ïaid ki snem. Namar ka jingïaleit ïa wan hapdeng ki Ri ka pyrthei ki don la ki jong ki jong ki jingïadei kaba pynlong da ka political bad ka business, bad ka jingïadei kaba biang hapdeng ar tylli ki Ri ba ki tourist ki kwah ban leit ki travel Agencies ki don kita ki agreement ba ngi tip kumne harum :-
*Ka Ri Khasi ka don ban ioh ILP namar Ki Ri ka Pyrthei ki don la ka jong ka jong ka lad jingïada na ki jingwan tuid jong ki bar ri da kaba shna ïa ki Passport Department, ki pynmih ki Visa kiba rem dor ban siew bad ki don ruh ka jingïateh kaba don bad ka agreement jong ka jingpynïaid ïa ka kam Jngohkai pyrthei ba la designed da ka World Tourism Organisation (WTO) Ki Travel Agency kiba peit ïa ka jingleit jingwan ryngkat bad ki aiñ shang pyrthei kum ki IATA – International Air Transport Association.
*PATA – Pacific Asia Travel Association,
*TAAI, ATTA, ASTA, ABTA, ATEC, CTA, CLIA, ENAT, CATO, ETOA
*Kine baroh ki don ban ïada ïa ki trai Ri na ka jingtuid ki Tourist, bad ka jingkamai jakpoh ka long katkum ki kyndon ba la buh ha kitei ki seng.
*Hato ka AMTTA, KTA jong ka Meghalaya kam don mo la ki kyndon ban ïada ïa ka jakpoh lajong.
*Ka Khasi Hills Tourist Taxi Association, kaba don ka office bad parking ha Police Bazar shwa ban wan ka Vivanta Hotel ruh kaba la rim bha kine ki don la seng da ki longshuwa ban ïada ïa ka jakpoh jong ki tour operations, da ka jingïatreilang bad ki Lai State.
Lada phi leit sha Delhi bad shang da ka MLO5 number, ha ka jaka jong ki DLT, DLY, DLZ ki local number plates, ïa phi ki police kin thap kumba thap khnai, bad phin hap pynlut shibun ka Bai sha ban poi sha la ïing. Kumjuh sha kiwei ki jaka ki don la ka jong ka jong ka Command Area, ïa ki Tourist Taxi kiba la register lai State lah ban leit tangba ki dei ban leit tang ha town area sha ki interior hap ban kohnguh ïa ka jingpynïaid ha kato ka Area ba phi leit, hynrei ka pla jong phi ka lah pei. Kumjuh sha Sikkim Bhutan Arunchal ne shano shano ruh ki don la ka jong ka jong ka territory ban kamai.
Baroh ki Ri ka pyrthei ki don la ka jong ka jong ka jing-itynnad bad ka rukom im kaba bapher kawei na kawei pat, ka jingmih jong ka tourism bad ka jingroi sted ha ka kam jngoh kai ruh ka dei hi na ka jingïapher ha ka rukom im (Diverse culture, livelihood, habitat and natural surroun-dings)Ki habitat kiba don ha ka Himalayan region ki ïapher na kita ki Savana Grassland, ne ki Prairies, ki riewlum ki ïapher na kito kiba im sha thor bad sha duriaw, kumta ka mih kane ka Tourism ban ïa khaiï pateng ban shang leit research, ban tip bniah ïa ki jingïapher ha ka imlang sahlang jong kawei ka Ri abd kawei pat. Dei kine ki jingïapher ba mih ka tnat jngoh kai Pyrthei.
Dei halor kane ka jinglong ba ïajan jong ka Tourism movement bad ka shongsuk shongshngain jong ka ri, kaba kyrsiew thiah mynta ba khnang ban ioh kamai na ka Tourism, ym dei pat ban weng sharud bad khalah sha khap ïa ki samla trai ri trai muluk, da kaba ailad ia ki bar jylla ban bsuh kat shaba don ki jaka peit kai ba itynnad da ki kali kamai ryngkat bad ki tourist khlem da pyrkhat ïa ka duk ka thngan ki la jong.
Ka jingdawa da ki katto katne ne business opportunists ban buh police patrol ha ki, ki view point ki resort, bad ki jaka kamai jong ki kharheh spah, ka dei tang ka buit shukor kaba pyni shai ba ki nongialam jong ngi kim kheiñ snep ïa ki trai ri trai jaka bad kim burom ïa ka hok jong ki. KUMNO PHIN BUH SHARUD ïA KI SAMLA TRAI RI bad kdup ïa ki tourist ban ioh nong. Kane ka jingthmu ba khim kam lah ban urlong da lei lei ruh. Namar ki trai jylla ki tip ban sumar ïa la ka ri la jong. Kaba donkam eh ka dei ka jingieit ïa la ki jong ban ai jingim naduh tynrai..(nurture from grassroot level…. when a smiling face beam in the corner of a village, it reciprocate the happiness in their livelihood).
Ka jingshakri ha ka Tourism service ne ki beauty parlour ne ki spa kam lah ban lait na ki trafficking, la ka dei ka human trafficking ne thr drug trafficking, namar ha ka business baroh kiba kwah iohnong, bad ha ki tourist khamtam kito kiba lah dei ki riewspah, ki don pat la ka jinglong kaba kham khyllah kiba ngin hap ïathir bha ha kiwei pat ki lad pathai.
Ha ka liang ka transport ha thaiñ Sohra la don ka jingwad jaka ban buh jaka hiar liengsuiñ ha ka por ba long MLA I Bah Phlur Khongji (na ka Congress), ha ka thaiñ Lawsuidnoh – Laitmawrap, Lumdewlieh thaiñ Mawkma Laitlyndop, Lum pyllunrit Lum Pyllun Heh haduh Sainnongbet, jong ka Laitryngew ki Thaiñ Mawkyrdup bad Shnong Nongrum hajan Umstew, kine ki long ki jaka ba ngi la earmarked ha kito ki por (Hynrei ngi duh noh ia kane ka lad kaba khraw namar I la rem Election noh na ka daw ba I leit pynïasoh ïalade bad ka Party (BJP) da ka jing-rem election jong I Doctor Phlur kane ka file kaba don ha Secretariat ka la sah bthuh noh sha kyndong, mano ban khyllie ïa kito ki kam ba kordor, hynrei ngi kyrmen ba kin sa donkti ban khyllie wat la ka jinghiar liengsuiñ sha kane ka thaiñ kam long baroh shi snem lynter, hynrei kane ka jinghiar liengsuiñ kan ioh ban hiar iuhkjat tang 4bnai ha ka shisnem. Wat la katta ruh kane ka jingthmu jong I Dr. Phlur kan pyniohnong shibun ïa ki trai shnong ba kin ioh kam ha kane ka shnat Transport jong ka Sorkar India.
Ki kam shakri ban kamai na ka tourism ki don bun jait bad ki shaniah kawei ha kawei pat. Da ka jingdon jong ki Hotel Management ban ai training ha ki kam shakri, ka la kyntiew shibun ïa ki samla pule ban ioh kam na kane ka kam shang kai pyrthei. Hynrei kaba donikam eh ka long ka Capacity building kaba ngi dei ban ai jingkyrshan ïa ki nongrep ki nong khaiï, ki trai dukan, ki kam thaiñ kam suh bad ki kam trei kti basbun rukom. Ki kam shet ïa ki jingbam ba ju bam ki trai shnong, kita ki local food, ki slow food bad ki jingthung ïa ki jait jhur, ki syntiew, ki soh bad ri jingri kine baroh ki long ki pasoh ba bsa ïa ka kam jngoh kai pyrthei.
ïa mynta hi ngim don ei ei kaba ngin sngew sarong ba ngi dei ki promoters jong ka tourism, namar bun ki samla ki mut dur ban shakri tang da kaba leit ai bam ïa ki tourism ha kamra, ban sar ban pynkhuid bad pynbiet pynitynnad, katba ha ki view point bad ki dukan dap da ki processed food bad ki plastic coated edible stuff kiba wanrah nabar, ki tourist kiba rem dor bad kiba bun ki pisa ki wan kai ban mad ïa ki indigenous food ba kato ka jaka ka pynmih lyng-ba ki habitat bad ki rukom im jong ki host community, ki rah rneng da ki tiar ba kynsai ba kato ka jaka ba ki leit iuh-kjat ka kheiñ kor.
Kumta ban kyntiew ïa ka tourism ngi donkam banrah ïa ka jingtip kaba ai jinghikai ïa ki trai jylla ban sarong ïala ka jaka ba ngi im ngi trei ngi ktah bad ban kyntiew ïa ki jingdon jingem ba ki longshwa jong ngi ki ju hikai ban tyng-kai bad sei pat da ka jingkheiñ kor ba kiwei ruh kin tip ïa ka sap kaba kordor.
Ki nongshong shnong jong ka thaiñ Sohra ki la long kiba la ïawbha ha ka kam shakri ïa ki tourist, hynrei ba kane ka kam kan ai kam lut ïa baroh kam lah ban long namar ka dei ka kam ba ngi tip kum ka CREAMY LAYER kaba mut tang 20 % na ki nong shong shnong kin ioh jingmyntoi na kane ka kam kata ruh ngi hap ap kumta hap slap na bneng, lada ka Govt. ka lah ban wanrah ïa ki rule ki aiñ ïada kiba ngi la khmih lynti ki ban tehlakam ïa ka jingshim kabu ki bar jylla ha ka benami bad jingïakñieh jakpoh, hynrei ka Cement Factory ka dei hi ka kam kaba baroh ngi khmih lynti. Dei kane ka Factory kaba donkam eh ha ka saw ka sian. Kumba ju long ki company, kane ruh ka MCCL kam lah lait na ki loopholes jong ka mismanagement, lada ka Sorkar MDA 2 ka pyrkhat ïa ka roi ka par jong kane ka thaiñ, ka dei ban earmark noh da ka Cement Factory bathymmai, la ka dei ka wet process ne ka dry process ki dei ban sdang thymmai noh kham kloi khnang ba ki briew na kane ka thaiñ salonsar kin ym im sdot bad jynjar na ka jingkyrduh kam.